پل خواجو

1925 میلادی

آدرس

کتاب‌های وابسته:

اخبار وابسته:

معمار

گزیده‌ کتاب

باغ های ایران و کوشک های آن / دونالد ویلبر / مهین دخت صبا

در سمت جنوبی ساحل رودخانه و قسمت شرقی امتداد خیابان چهار باغ، باغ سلطنتی احداث شده بود که تا پل خواجو همچنان ادامه داشت.‌این ناحیه را سعادت آباد می‌نامیدند. دو نفر از شعرای آن زمان در دو اثر خود‌این باغ را توصیف کرده‌اند و نام‌این دو اثر یکی گلزار سعادت و دیگری رمز الریاحین می‌باشد. مهم‌ترین ساختمان‌هایی که در‌این باغ بنا شد عبارت بود از کاخ هفت دست یا عجایب سبعه ،‌آیینه خانه یا تالار آیینه، و نمکدان. یک پل پیاده رو باریک بر روی زاینده رود زده بودند که شهر اصفهان را به‌این ناحیه متصل می‌کرد. ‌آیینه خانه در سمت مشرق هفت دست و در انتهای پل بنا شده بود در حالی که عمارت نمکدان در پشت‌ آیینه خانه و در جنوب آن قرار داشت.

گزیده‌ی کتاب:

آثار ایران جلد دوم جزوه اول اصفهان / علی پاشا صالح

بنا به گفته هوتوم شیندلر پل مزبور بر روی خرابه‌های پل قدیمی که حسن بیک آق قویونلو یعنی اوزون حسن ساخته بود احداث گردیده. شیندلر گوید: «شاه‌عباس ثانی این پل را روی خرابه پل قدیمی حسن خان ترکمن بنا نمود. این حسن خان کسی است که در تاریخ به نام حسن بک آق قویونلو شناخته شده و پیش از صفویه کار او رونق گرفت. هنگامی که این پل توسط شاه عباس ثانی به اتمام رسید پل حسن آباد نامیده شد به این علت بخش حسن آباد اصفهان را به ساحل راست رودخانه متصل می‌نمود، بعد موقعی که محله مزبور در سال 1135 (1722 میلادی) به دست افغان‌ها ویران گشت پل مزبور نام کنونی خود خواجو را به واسطه مجاورتش با محله خواجو که آن طرف حسن آباد واقع بود پیدا کرد. این پل با سنگ و آجر ساخته شده و بیست و چهار چشمه دارد، دو طول آن به 154 یارد (153 گز) می‌رسد».

لکن این جانب هیچ گونه اطلاعی برای تائید این مطلب که اساس پل مزبور متعلق به دوره اوزون حسن باشد نیافته‌ام و در خود پل نیز هیچ نکته که این امر را ثابت کند مشاهده ننموده‌ام.

این پل که در عین حال بند هم هست از حیث معماری بسیار زیباست و مانند پل الله وردیخان جهانگردان و محقّقین خصوصاً شاردن و تکسیه و فلاندن و کوست شکل آن را توصیف و ترسیم کرده‌اند. هیچ گونه سندی که تاریخ ساختمانش را معین کند ندارد، فقط کتیبه‌ای به خط کوفی چهار گوش در اینجا دیده می‌شود که قسمتی از آن غیر خوانا و تاریخ تعمیرش به سال 1290 (4-1873م.) به دست می‌دهد.

اصفهان دارای سه پل دیگر نیز هست یکی پل چوبی بین پل الله وردیخان و پل خواجو، دوّمی دست بالای رودخانه معروف به پل مارنان و سوّمی در پائین دست رودخانه موسوم به پل شهرستان.

پل چوبی در اثر تحریف گاهی چوبی نیز خوانده می‌شود در صورتی که یک ذرّه چوب در آن به کار نرفته است. روی پل مزبور مجرای جوی آبی است. کاخ‌های هفت دست و آینه خانه که دیگر وجود خارجی ندارد اندکی در سمت مغرب این پل بوده و این جوی آنها را مشروب می‌نموده است.

پل مارنان یا درست‌تر گفته باشیم پل ماربانان که نام دهکده مجاور آن است جلفا را به اصفهان متصل می‌سازد.

پل شهرستان ساختمان زیبائی است از سنگ و آجر و نزدیک دهکده‌ای به همین اسم واقع می‌باشد، در زمان تاورنیه سر راه شیراز بوده است.

گزیده‌ی کتاب:

گنجینه آثار اصفهان / لطف الله هنر فر

گزیده‌ی کتاب:

معماری جهان اسلام بعد از ایران/ بهاره رضایی جعفری / شهره علی بخشی

آثار مهندسی و مقاصد معماری به‌ندرت در این حجم بحث می‌شود اما پل‌های اصفهان از چند وجه مهم‌اند ازجمله معماران شهری که باید اساساً در موردشان بحث کرد.
شاه‌عباس دوم در سال 1650 دستور به ساخت پل خواجو در پایین رود یا شرق پل الله‌وردیخان داد تا جایگزین پل قدیمی‌تری شود که هیچ اثری از آن نمانده است.
زمانی با راه ورودی که در گوشۀ جنوب شرقی میدان آغاز می‌شد به مرکز شهر جدیدی متصل بود که قسمتی از آن پوشیده از بازار بود. رشته‌طاق‌های آن بلندتر از ارتفاع سر هستند و شاید برای تشویق اسب‌سواران جهت استفاده از پل این‌طور تعبیه شده‌اند.
می‌توان از پل و از میان تورفتگی‌های طاق گاهواره‌ای از منظرۀ رودخانه در دو جهت لذت برد. در دو طرف سازه‌های پنج‌گوشه در میان آبراه ایوان‌های مربع و پنج‌ضلعی یک‌درمیان نفوذ می‌کنند.
برخلاف پل الله‌وردیخان پل خواجو سد نیز هست و از پشت‌بندهای پله‌دار از طرف پایین رود گردشگاه مطلوب تابستانی است که از دالان طاق‌داری به آن راه می‌یابد. از جریان آب پایین خنک می‌شود و یقیناً خلاصی خوشایندی از گرمای ظهر می‌باشد.
پارسایی اسلامی تدارک برخی خدمات عمومی را ترغیب می‌نمود، در اسلام همیشه اینها به تحریک افراد بخشنده برای رستگاری شخصی ساخته می‌شد.
امکان دارد شاه‌عباس دوم به‌خوبی آگاه بوده است که کار ساخت پل و به‌ویژه دالان‌های پایین‌تر آن کاری شبه‌مذهبی بوده که در آن لذت‌های قرآنی بهشت با عمارت‌هایی که زیر آنها رودهایی جریان دارد در زمین تصور شوند.

گزیده‌ی کتاب:

بناهای دوره اسلامی ایران از آغاز تا 1218 شمسی / پاسکال کوست / آتوسا مهرتاش

پل حسن‌آباد که به نام «بابا رکن‌الدین» نیز خوانده می‌شود به دست شاه‌عباس دوم ساخته شده است (تصویر 37). این پل که اکنون به نام پل گبرها مشهور و به سمت جادۀ شیراز است، هر چند کوتاه‌تر و کم‌عرض‌تر از پل الله‌وردیخان است، اما از نظر ساخت‌وساز و تزیینات قابل‌ملاحظه‌تر است.
طول آن 126 متر و عرض آن 11.70 متر است (تصاویر 38 و 39).
شالودۀ این پل روی کف‌بندی به عرض 26 متر ساخته شده است، و دریچه‌های وصل شده روی این شالوده در زمان پایین بودن سطح آب زنده‌رود به‌صورت سدی عمل کرده و باعث بالا آمدن تا 2 متر می‌شود؛ تنظیم سطح آب برای آبیاری کناره‌های رودخانه به‌وسیلۀ پنجره‌هایی که آب از آنها به‌صورت آبشار به پایین‌دست رودخانه می‌ریزد انجام می‌پذیرد.
در هنگام گردش روی شالودۀ این پل دیدن جریان آب و شنیدن زمزمۀ آن احساس خوشایندی ایجاد می‌کند.
دهانه‌های پل حفره‌دار و دارای طاق‌هایی از یک طرف پل به سمت دیگر آن است و از کف‌پوشی از سنگ سخت به ابعاد 3.40 متر در 90 سانتی‌متر و به قطر 34 سانتی‌متر پوشیده شده است.
این کف‌پوش‌ها آب‌روهای زیرین را در تمام طول دهانۀ پل می‌پوشانند.
مصالح استفاده شده برای ساخت کف‌بند، شالوده، پایه‌ها و پشت‌بندها، سنگ‌های سخت بزرگی است که تا محل ایجاد طاق‌ها چیده شده‌اند.
قسمت بالایی تماماً از آجر مرغوب بنا شده است و معبر روی پل 4.60 متر بالاتر از شالوده قرار دارد و سنگفرش شده است.
عرض این معبر 6.40 متر، عرض پیاده‌روهای طرفین 1.60 متر و ارتفاع آنها 4 متر و مسقف است و عرض آنها به حدی است که دو نفر به‌راحتی می‌توانند از کنار هم عبور کنند.
حفاظ آن مشبک و تا ارتفاع تکیه‌گاه در دو طرف پیاده‌رو کشیده شده است.
در دو سر پل دو شیب به طول 10 متر وجود دارد.
این شیب‌ها دارای جان‌پناهی است که به ستون‌های مرمرین سنگِ نشانه و سپس 4 اتاقک روی پل ختم می‌شود. وسط پل نیز دو اتاقک بزرگ دیگر به ارتفاع 7.50 متر پیش آمده به سمت بیرون پل قرار دارد.
اتاقک‌های وسط پل نیز 8 وجه دارد، ایوان و تکیه‌گاه‌های مشبک بالای آن است. این عمارت‌ها چند تالار مسقف با بازشوهای بزرگ قوس‌دار دارد و محل استراحت افراد مرفه اصفهان است که در گرمای تابستان برای استفاده از هوای خنک و سالم و کشیدن قلیان و نوشیدن چای به اینجا می‌آیند.
در این تالارها هنوز باقیماندۀ آثار نقاشی، طلاکاری، قاب‌بندی و نوشته‌هایی از نظم و نثر بر دیوارها به چشم می‌خورد.
روی عمارت مرکزی در سمت بالادست رودخانه جایگاهی سرپوشیده برای گروه نوازندگان جهت نواختن در روزهای جمعه برپا شده است.
پیشانی همۀ طاق‌ها همچنین جان‌پناه‌های مشبک دور ایوان‌ها با کاشی‌های لعاب‌دار رنگی و گل تزیین شده است. چند راه‌پله ارتباط پی تا ایوان و جایگاه گروه نوازندگان را ممکن می‌سازد.

گزیده‌ی کتاب:

؟؟؟

پل‌های اصفهان یعنی پل الله‌وردی‌خان که سی‌و‌سه پل هم نامیده می‌شود در سال 1602 به طول 290 متر روی زاینده‌رود ساخته‌شده و پل خواجو که در سال 1630 میلادی بناشده بر روی یک شالوده سنگی احداث شده‌اند. ولفرام کلایس

گزیده‌ی کتاب:

سبک شناسی معماری ایرانی / کریم پیرنیا / غلامحسین معماریان

پل خواجو که یکی از زیباترین پل های دنیاست در اصل هم بندآبه ( سد ) و هم پل است. و بر سر راه کهن اصفهان به شیراز ساخته‌شده‌است.
چون در کنار محله خواجو ساخته‌شده پل خواجو نام گرفته‌است.
پل در زمان شاه عباس دوم در سال 1060 قمری ساخته‌شده‌است.
درازای آن 132/5 متر و پهنای آن 12 متر است.
با بستن دهانه‌های زیر پل بخش غربی آن دریاچه کوچکی می‌شود.
از ویژگی‌های آن آرایه‌های کاشی کاری پل است.
درون تاق‌ها و گوشواره‌ها که جایگاه تفریح پادشاه بوده نیز نقاشی شده‌است.

گزیده‌ی کتاب:

در مکتب شهرسازی اصفهان / زهرا اهری

تحلیل کالبدی پل ها: قرارگیری شهر اصفهان بر ساحل زاینده‌رود و ضرورت ارتباط با مناطق واقع بر کرانه دیگر رود، از دیرباز سبب ایجاد پل‌هایی بر رودخانه بود شده که قدیمی‌ترین آن هها، پل شارستان، از دوره ساسانیان باقی است ….
شکل کالبدی و ابعاد:… پل‌های احداث شده بر زاینده‌رود را باید در دو گونۀ متفاوت از نظر کارشناسان گنجانید.
گونه اول که پل شارستان و پل مارنان … در آن می‌گنجد، پل‌هایی هستند که صرفا ارتباط دو ساحل رودخانه را میسر می‌گردانند و به تبع آن شکل کالبدی خطی و ساده‌ای متشکل از مسیری سنگی دارند که از دوجانب با دست اندازهای کوتاه محافظت شده‌اند.
در گروه دوم، پل بخشی از فضای شهری‌ست که زندگی شهری در آن جریان دارد.
در سی‌وسه‌پل … اتصال بین دو جریان و دو شکل، کوتاه و موقت در حد وقفه‌ای در یک روند پویاست. ازاین رو غرفه‌هایی با عرض کم در دو جانب پل ساخته می‌شود تا بتوانند خارج از جریان عبوری مسیر اصلی پل، امکان وقفه و درنگی کوتاه برای همراه شدن با جریان آب را فراهم کنند. ازاین رو دیواره‌هایی بلندتر از قد انسان ایجاد می شود … گرچه در برخی اوقت مانند زمان مراسم آب‌پاشان، تماشای جشن از روی پل صورت می‌گرفته است و بدین ترتیب، پل از یک مسیر عبوری، به یک مکان تجمع تبدیل می‌شده‌است.
در پل خواجو اتصال بین دوشکل… گسترده تر و در جهت برقراری گفتگویی طولانی‌تر با جریان آب است. با ایجاد یک هشت‌ضلعی در وسط پل و دو نیمۀ هشتضلعی در دوجانب آن و پله هایی که در یک جانب چل تعبیه می شود … این منظور تامین می‌شود.
در هنگامی که پل خواجو تخته‌بند می‌شود جریان آب از حرکت بازمانده و در دو سوی پل جویی شکل دریاچه به خود می‌گیرد، فضای پویا به فضایی ایستا تبدیل می‌شود. آب جاری به آیینه تبدیل می شود تا دروازه ورود به عالمی دیگر شود. عالمی که کوشک های ابدی در آن جای می‌گیرد. ریزش آب به شکل آبشار از دهانه‌های زیرین پل در فصل تابستان که زمان تفرج و گردش است ارتباطی نزدیک‌تر با جریان رودخانه را در شکلی مفرح پدید می‌‌آورد. جز آن، مانند سه و سه پل، در قسمت فوقانی راهروهایی در جوانب مسیر عبوری وجود دارد که امکان وقفه و درنگ در جریان گذر از پل و ایستادن و لذت بردن از جریان آب را فراهم می سازد.
تزیین دیوار ها با کاشی، ایجاد فضایی مفرح و روح‌انگیز را تقویت می‌کند.

گزیده‌ی کتاب:

آثار ایران / آندره گدار / ماکسیم سیرو / الوالحسن سرو قد مقدم

این پل به فرمان شاه‌عباس دوم در مسیر جادۀ قدیمی اصفهان به شیراز ساخته شده است. جهانگردان قدیمی از این پل با نام‌های پل حسن‌بیک، حسن‌آباد، شیراز، بابا رکن‌الدین و گبرها نام برده‌اند. امروزه عموماً به نام محله‌ای از شهر که در مجاورت پل است، پل خواجو نامیده می‌شود.
به گفتۀ هوتوم شیندلر این پل بر خرابه‌های پل قدیمی موسوم به حسن‌بیک آق قو یونلو، اوزون حسن، ساخته شده است.
او می‌گوید: «این پل توسط شاه‌عباس دوم بر خرابه‌های پل قدیمی حسن خان ترکمن ساخته شده است. این حسن خان شخصی است که در تاریخ به حسن‌بیک آق قو یونلو شهرت دارد و پیش از صفویان حکومت می‌کرده [است]. هنگامی‌که ساختمان پل توسط شاه‌عباس دوم تکمیل شد آن را پل حسن آباد نامیدند زیرا ارتباط محلۀ حسن‌آباد اصفهان را با ساحل راست رودخانه برقرار می‌کرد.هنگامی‌که محلۀ حسن‌آباد در سال 1722 میلادی توسط افاغنه ویران شد، پل، نام کنونی خود را از محلۀ خواجو که آن سوی حسن‌آباد است اخذ کرد و پل خواجو نامیده شد.این پل از سنگ و آجر ساخته شده، 24 دهنه دارد، و 154 یارد درازاست.»
با این همه در مورد اساس ساختمان پل من ( آندره گدار ) چیزی که این داستان را تأیید کند پیدا نکردم و در محل چیزی که آن را توجیه کند ندیدم.
این پل-سد با معماری بسیار زیبای خود نظیر پل الله‌وردیخان از سوی بسیاری از جهانگردان چون شاردن، تکسیه، فلاندن و کوست توصیف و به تصویر کشیده شده است.
به استثنای کتیبه‌ای به خط کوفی مربع که بخشی از آن لایقرأ ( ناخوانا ) است و تاریخ تعمیرات پل یعنی سال 1290 هجری ( 1873-4 میلادی ) را به دست می‌دهد بر این پل هیچ کتیبه‌ای در باب بنیان‌گذاری آن وجود ندارد.

گزیده‌ی کتاب:

الاصفهان / میر سید علی جناب و ژان شاردن / محمد رضا ریاضی

روی زاینده‌رود دوازده پل بسته شد‌است .
اول پل زمان‌خان …
دوم پل کله…
سوم پل بابا‌محمود…
چهارم پل فلاورجان ….
پنجم پل ماربانان …
ششم پل الله‌وردی‌خان معروف به سی و سه چشمه صاحب عالم آرا ( عباسی ) بنا را نسبت به شاه عباس می‌دهد و می‌نویسد چهل چشمه دارد و‌ یک‌ چشمه دیده می شود معلوم می‌شود هفت چشمه از آن خراب شده‌است و کسی که زیر پل می‌ایستد چون میانه پلها باز و گشاده‌است مانند دالان به نظر می‌آید از این رو می‌گوید یک چشمه دیده می‌شود. فاصلۀ آن با پنجمی دوهزار زرع و معبر جلفاست با شهر.
هفتم پل جوبی …
هشتم پل خواجو از غرایب طرح های معماری و مهندسی است . محل عبور قافله شیراز است . چهارصد زرع با پل سابق فاصله دارد .
نهم پل شهرستان …
دهم پل چوم …
یازدهم پل دشتی و سروش فاداران ( سروش آذران ؟ ) …
دوازدهم پل ورزنه…

گزیده‌ی کتاب:

تاریخ مهندسی ایران / مهدی فرشاد

این پل که از نوع پل سدی است به عقیده بعضی‌ها نقطه اوج صنعت پل‌سد ساری در ایران به شمار می‌رود … بر روی پی‌های سدی قدیمی ایجاد گشته است. پل خواجو ضمنا یک سد است و می‌تواند آب را تا ارتفاع 6 متر بالا ببرد… از سنگ‌های تراش ( خورده ) ساخته شده است و دارای 16 دریچۀ تخلیه آب می باشد. پل خواجو دو طبقه است … در بدنه پل شیارهایی قرار دارد که کشوهایی در آنها قرار گرفته و می وانسته این کشو ها را بالا و پایین ببرد… و مقدار آبی را که جاری می شده تنظیم می نموده…در پایین دست پل یک میله چوبی درجه بندی شده برای آب‌سنچی و اندازه گیری آب نصب شده بوده است. ابعاد پل خواجوب به شرح زیر است: درازای پل 131/57 متر و پهنای پل در بالا 11/65 متر و در پایین تنه 11/75 متر، کلفتی پایه های پل 1/60 تا 1/93 متر، پهنای هر چشمه ( محور تا پایه ) 4/20 تا 5/80 متر. پل دارای 21 چشمه است. مجموع پهنای چشمه‌ها در آب‌روهای زیری 38/11 و در آب‌روهای بالایی ( برای سیلاب ) 38/11 متر می باشد.

گزیده‌ی کتاب:

گنج دانش جغرافیای تاریخی شهرهای ایران / محمد تقی خان حکیم / محمد علی صوتی / جمشید کیانفر

عیش و جشنی در قدیم میان پارسیان بوده، چون که در تیر ماه باران به موقع می‌آمده عیش می‌کردند و آب و گلاب بر سر و روی یکدیگر می‌ریختند. در عهد سلطنت فیروز‌شاه جد انوشیروان دادگر قطع باران شده قحطی سخت به پا خواست تا شاه فیروز را به طلب باران بردند؛ خداوند ترحم و تفضل فرموده باران زیادی آمد و خلق مسرور شدند و عهد کردند، بر یکدیگر آب و گلاب می‌ریختند که هنوز در عجم میان عجمان باقی است، و در همان مکان که باران رحمت بر مردم بارید، آتشکده به نام فیروز شاه برپا کردند و کام فیروز نامیدند.

گزیده‌ی کتااب:

سفیر زیبا / ایون گرس / علی اصغر سیدی

همانطور که گفتیم لابرولاندیر اغلب روزها برای گردش به خارج شهر می‌رفت و وقتی از خیابان چهارباغ می‌گذشت، با اندوه تمام به «گذرملکه» در پاریس فکر می‌کرد، چون چهارباغ اصفهان شباهت زیادی به گردشگاه آنجا داشت. چهارباغ خیابانی بود به درازای سه هزار و دویست پا و به پهناوری یکصد و ده پا، و در وسط آن نهری کنده شده بود و در طول خیابان در چند ردیف، چنارهای بلندی بالیده و سایه انداخته بودند. در دو طرف خیابان نیز باغ‌های بزرگ و پر درخت، خانه‌های باصفا را چون نگین در میان گرفته بودند.

در انتهای این گردشگاه، پل عجیبی روی رودخانه بسته شده بود. این پل در دو ارتفاع متفاوت ساخته شده، پل زیرین به شکل بیضی و در نهایت ظرافت و زیبایی بود.

باید این نکته را ناگفته نگذاشت که تمامی پل‌های این شهر بسیار زیباست. مثل «پل شهرستان» که در قرن یازدهم احداث شده و در ساختمان آن آجر به کار رفته است. این پل خاصه از این نظر که به صورت پشت ماهی (خرپشته) ساخته شده، شایان توجه است. اما پل خواجو از سنگ ساخته شده و دارای بیست و چهار چشمه است. روی هر طاق آن را کاشیکاری کرده‌اند. پل اللهوردیخان بزرگترین پل اصفهان است و سی و سه چشمه با دو طاق مظاعف دارد.

ماری پوتی از مطالبی که در سفرنامۀ شاردن، قبل از عزیمت به ایران خوانده بود، هنوز این نکته در یادش بود که برای افزودن بر حجم آب زاینده رود، شاه عباس دستور داده بود در کوه‌هایی به فاصله سی فرسنگ تا اصفهان، مجراهایی بکنند تا «آب از همه جا به این رود سرازیر شود و از طریق نهرها و جدول‌ها، باغ‌ها و زمین‌های مزروعی را آبیاری کند.» چندین قنات و مجرای زیرزمینی نیز برای مصرف آب آشامیدنی و سالم کنده شده است. کوچه‌ها متأسفانه پر از اشتغال و زباله و لاشۀ حیوانات مرده بود. بوی گند و عفونت آنها فضای شهر را آلوده می‌کرد.

دو پل تاریخی مشهور اصفهان از دوره صفویه

لطف الله هنرفر

بررسی تجلی حکمت صدرایی در معماری اصفهان عصر صفوی ( پل خواجو، ترجمان اسفار اربعه ملاصدرا )

بررسی تداوم سنت های موثر در شکل گیری پل خواجو بر اساس مطالعه تطبیقی پل های تاریخی شهر اصفهان

شناسایی شکستگی های داخلی پل خواجو با استفاده از روش GPR

حکمت ساخت پل خواجو اصفهان

پاسکال کوست

اوژن فلاندن

پل خواجو

1925 میلادی

مطالب مرتبط

آتشکده آتشکوه

آتشکده اصفهان

آتشکده نطنز