کاربندی – ایرانیــــــــــــادبود

گونه‌ای آسمانه که از برخورد چندين تويزه و باهم پدید می‌آید که بر پایه بخش بندی‌هایی ویژه در کنار هم زده شده‌اند. از دید ساختاری، کاربندی به دو گونه است: یا باربر است و یک اندام (فضا) رامی‌پوشاند ، یا آسمانه دومی است که به آسمانه بالایی با سازو ( ریسمان) بسته شده است و بار بر نمی‌تواند باشد.

پیشینه: نشانه ای از کاربندی را در سده سوم پس از اسلام می‌توان یافت ، در این سده در مسجد جامع شیراز گونه‌ای گوشه‌سازی یافت شده که همانند کاربندی است. نمونه باربر آن نیز در مسجد جامع نایین دیده می‌شود. پس از آن کم کم در دیگر سرزمین‌ها بهره‌گیری از کاربندی هم برای آذین و هم به گونه باربر روایی شد. باید یادآوری کرد که ساخت پتکانه در گوشه‌سازی، پیش‌درآمد کاربندی شمرده می‌شود.

در روزگار ایلخانان که نیاز به ساختمان‌سازی افزایش يافته بود، مهرازان به روش‌های یکسان و همانندی در ساخت کاربندی رسیدند که کم‌کم جا افتاد و این کار هنری اوج گرفت. از آن پس در روزگار تیمور، چند تن از مهرازان بزرگ شیرازی آنرا به سمرکند (سمرقند) و خراسان بزرگ بردند و کم کم در همه ایران روایی شد. در سده‌های پس از آن کم کم کاربندی به جای آسمانه دوم برای پدید آوردن آذین‌های پرکار و زیباسازي اندام (فضا)‌های مهرازی به کار رفت. انگیزه‌های کاربرد کاربندی را با بررسی نمونه‌های آن در تاریخ،می‌توان چنین دسته بندی کرد ١- یکنواخت کردن آسمانه‌ها با بهره گیری از هندازه (هندسه) و ریخت‌های استاندارد ۲- مردم واری و سازگار ساختن اندام‌ها با زدن آسمانه دوم و کوتاه تر کردن آن ۳- یکنواخت کردن با بهره گیری از هندازه (هندسه) و ریخت‌های استانده شده (استاندارد) در دهانه‌ها آسمانه‌ها و… ۳- پوشاندن آسمانه‌ای که سفت‌کاری نازیبایی داشت ۴- ساخت پنام (عایق) و پدید آوردن لایه هوا میان دو پوسته 5- بخش‌بندی و جداسازی درون ساختمان با گونه گونی (تنوع) در آسمانه آنها. 6- ساخت روزن‌های زیبا میان کاربندی و شکست آوا ( صدا )

روش ساخت: روش ساخت پس از بالا آوردن دیوارهای یک اندام تا رسیدن به زیر آسمانه، نخست دو یا چهار لنگه گچی می‌سازند و روی آن تویزه بنیادی کاربندی را به گونه دز (دزد) و پنهان می‌سازند و سپس دیگر تویزه‌ها را به آن پیوندمی‌زنند. پس از واداشتن همه تویزه‌ها در آسمان که به آن “اوزیر کردن”می‌گویند میان آنها را با آجرمی‌پوشانند. هر تویزه دارای دو نيمه‌تویزه است. همه این تویزه‌ها یکسان و هم اندازه هستند و یک چفد پایه دارند، که بیشتر چفد “پنج‌او‌هفت” است

گونه‌ها: دو گونه کاربندی رامی‌توان چنین باز نمود کرد

١- کالب شاغولی (قالب شاقولی) : در کاربندی شاغولی، دو نیمه هر تویزه در یک راستا هستند و در یک رویه جا می‌گیرند که به گونه ایستاده (قائم، نسبت به رویه زمین) کار گذاشته شده است. از این رو به آن « كالب شاغولی» می‌گویند. این کاربندی می‌تواند باربر باشد چون هر دو تویزه با هم یک چفد باربر را می‌سازند. نمونه‌های آن را در بازارها و بویژه چهارسوهای کهن می‌توان یافت. کار بندی شاغولی خود دو گونه دارد. الف – کاربندی رسمی که در آن بخش‌بندی آسمانه و شمار تويزه‌ها، بر پایه اندازه درازای زمینه بدستمی‌آید. ب ۔ کاربندی اختری که در آن شمار تویزهها به دلخواه است

٢- کاربندی کالب سر سفت: در کاربندی سر سفت، دو نیمه هر تویزه ، در یک راستا نیستند، به گفته دیگر دو تویزه در یک رویه ایستاده جا نمی‌گیرند و از تویزه‌های کاربندی شاغولی بلندتر و کشیده‌تر هستند. این کاربندی باربر نیست و برای آسمانه پوش (سقف کاذب) به کارمی‌رود. این تویزه‌ها از زیر، بگونه لایی زده می‌شوند. شمار لایه‌های آجر بستگی به اندازه دهانه زمینه دارد هنگامی که تویزه‌ها و بچه‌تویزه‌ها (بخشی از تویزه که میان تویزه‌های دیگر می‌افتد) بر پا شدند، میان آنها را با آجرمی‌پوشانند و بر روی آن می‌توان آمود کاشی با گچ کارکرد یا به گونه ساده با نمای آجری باز گذاشت. یکی از گونه‌های کاربندی، یزدی‌بندی است.

گونه‌های زمینه: هر کاربندی روی یک زمینه ویژه را می‌پوشاند و آسمانه آن می‌شود. این زمینه‌ها یا اتاغ‌های زیر کاربندی می‌توانند به ریخت‌های زیر باشند: مربع، مستطیل، هشت‌ضلعی، هشت و نیم هشت (چهارضلعی که گوشه‌های آن پخ شده باشد)، نگینی (هشت پهلوی نابسامان) ، کشکولی، نیم هشت نگینی، گوشه پخ

بخش‌ها (اجزاء) کاربندی: کاربندی دارای بخش‌های زیرمی‌باشد:

1-پاباریک: رویه‌های خمیده چهارپهلویی همچون یک لوزی کشیده شده که میان دو تویزه را که روی دو پهلوی کنار هم از زمینه زده شده‌اند،می‌پوشانند. یک گوشه آنها تا پاکار تویزه کشیده شده است. پس هر گوشه از زمینه، یک پاباریک دارد

2– شاپرک یا ترنج : لوزی‌های خمیده ای که روی دو پهلوی بالایی پاباریک زده می‌شوند، روی هر پاباریک ، دست‌کم دو شاپرک ساخته می‌شود، شاپرک‌ها گاه در چند رده بر هم دیده می‌شوند.

3- سنبوسه: سه پهلویی که روی شاپرکها زده می‌شود تا گردی زیر نهنبن را بسازد

4- سینه باز یا سوسنی: تکه تاغی که میان تویزه روبری پهلوی اندام و دو تویزه روبروی آن پدید می‌آید. هر کاربندی کالب شاغولی دارای دو سوسنی روی دو پهلوی کوچکتر اندام (پهنای آن) می‌باشد. ولی کاربندی سرسفت دارای چهار سوسنی روی چهار پهلو، هم در پهنا و هم درازا می‌باشد.

5-نهنبن: (عرقچین، شمسه): گنبد کم‌خیزی که روی کاربندی ساخته شده و کار را به پایان می‌رساند.

6- سروی: اگر نهنبن به گونه ترکین ساخته شود به هر ترک آن سروی گویند.

7-زیر هفتی: تویزه‌هایی که روی دهانه بزرگتر، در درازا زده می‌شوند

8-یک پا در هوا: تویزه‌هایی که روی زیر‌هفتی زده می‌شوند و یک پای آنها کوتاه‌تر است (پاکار ندارد)

9-دو پا در هوا: تویزه‌هایی که روی تیر هفتی زده می‌شوند و هر دو پای آنها زده شده (پاکار ندارد).

گزیده‌ی کتاب:

معماری ایران/ دوره اسلامی / محمد یوسف کیانی

مقابر / رابرت هیلن برند

در همین زمان بود که گنبد پیازی خربزه شکل در فهرست معماری اسلامی ایران بویژه درمورد آرامگاه‌ها راه یافت–نمونه این نوع گنبد گور امیر در سمرقند و قبر گوهر شاد در هرات است که دو این بنا ضمناً به‌عنوان آرامگاه خانواده شاهی به‌کار رفته و همچنین قبر خواجه ابونصر پارسا در بلخ از این سنخ است. برحسب ذوق زمان بسیاری از این آرامگاه‌ها دارای مجموعه‌ای از طاق‌های بی‌عملکرد ساختمانی شگفت‌آور شدند که با گچ ساخته میشد و اصطلاحاً آنها را “کاربندی” میگویند. این خصوصیات به‌گونه‌ای موثر، ناجوری میان گنبد کوتاه داخلی و گنبد بلند بیرونی را که از ویژگی‌های بسیاری از این بناهاست از نظر پنهان می‌ساخت.

گزیده‌ی کتاب:

مصالح شناسی سنتی / حسین زمرشیدی

هنر گچبری دوره تیموری. این دوره عصر به وجود آمدن رسمی‌بندی و کاربندی‌هایی از قالب‌های گچی مقرنس و قطاربندیهای گچی ارزشمند و به تحول رسیدن هنر گچبری از نقوش گوناگون بخصوص اسلیمی و انواع خط‌های گوناگون می‌باشد.

هنر گچبری دوره صفویه. این دوره هنر گچبری وارد روش‌های خاص شده است. به طوری که زیباترین مقرنس بندیهای گچی با عناصر گوناگون بخصوص مقرنسهای طاس و نیم طاس همراه با نقوش گل و گیاه با انواع تیغه‌های گچی دالبری زینت بخش کاخ‌های شاهی به بهترین شکل ممکن گردیده است. در این میان می‌توان به پدیده‌های ارزشمند مقرنس قطار و کاربندیها و یزدی بندیهای گچی بسیار شگرف کاخ هشت بهشت و سردرب بازار قیصریه در اصفهان بخصوص دالبرهای تیغه منقوش از ظروف گوناگون همچون تنگ و سبو مقرنس بندیهای طاسه دار گچی در تالارهای شاه نشین و موسیقی کاخ عالی قاپو و خط گچبری ثلث بسیار ارزشمند در صفه درویش مسجد جامع اصفهان و بسیاری دیگر یاد فراوان داشت.

پایان نامه های وابسته:

مقاله های وابسته:

بازنگری در مفهوم کاربندی بر مبنای هندسه نظری عملی و نقش ساختمانی

مهدی رییسی / محمدرضا بمانیان / فرهاد تهرانی

به نظر مي رسد يافته هاي فعلي درباره آنچه در معماري سنتي ايران کاربندي ناميده مي شود، انسجام کافي ندارد. ديدگاه هاي موجود هم، دو موضع سر حدي دارند؛ گاه آن را سازه اي باربر دانسته و گاه کاري صرفا تزئيني. از سوي ديگر، جدا ساختن نمونه هاي گوناگون مشابه، با تکيه بر ديدگاه هاي موجود، امکان پذير نيست.بنابر آنچه بيان شد، پرسش هايي از اين دست قابل طرح است که در زمينه معماري سنتي ايران چه کمبودهايي در خصوص ديدگاه ها و تعاريف فعلي وجود دارد، چگونه مي توان معيارهايي کارآمد، در مفهوم کاربندي ارائه داد و نهايت اينکه کليد تشخيص اين نمونه ها از يکديگر چيست.در پژوهش حاضر تلاش شده تا سه ابهام در نام گذاري، تشخيص هندسه و تشخيص نقش ساختماني در يافته هاي فعلي شناسايي و تحليل شوند. سپس، در هر بخش با تکيه بر نگرش درون فرهنگي، راه حلي براي زدودن اين ابهام ها ارائه شود. بر اين اساس، سه معيار در هندسه نظري، هندسه عملي و نقش ساختماني براي تشخيص نمونه ها تبيين مي گردد.از اينرو هدف مقاله پيشرو، دستيابي به شناختي صحيح از ظاهر کاربندي است. روش به کار رفته توصيفي – تحليلي با تکيه بر اطلاعات ميداني، کتابخانه اي و آتليه اي است.

کاربندی و گونه شناسی هندسی آن در معماری ایرانی

مهران پایزه / فرشید شجاعی

کاربندی یکی از الگوهای اصیل و کهن در معماری ایران و حاصل شناخت معماران ایرانی نسبت به علم هندسه و ریاضیات پیشرفته است باز زنده سازی این الگو مستلزم شناخت کافی نسبت به تمامی ابعاد موضوع نظیر گونه شناسی، شناخت ویژگی های هندسی، ساختاری و اجرایی آن است در این راستا در این مقاله سعی شده است به گونه شناسی کاربندی پرداخته شود روش تحقیق این پژوهش روش استدلال منطقی است در این مقاله ابتدا به تاریخچه کاربندی سپس تعاریف اصطلاحات تخصصی و در نهایت نیز به گونه شناسی انواع کاربندی پرداخته شده است یکی از یافته های این مقاله تدوین ساختار هندسی کاربندی رسمی است که قابلیت سامان دهی تمامی مصادیق مربوطه را دارد.

گونه شناسی ساختاری کاربندی و رسمی بندی در معماری ایران بر مبنای ساختگاه و کاربست

احد نژاد ابراهیمی / یاسر شهبازی / امیر امجد محمدی

یکی از مباحث مهم در فهم تاریخ معماری ایران، مطالعه و دسته بندی تاق پوش ها است، کاربندی و رسمی بندی، عناصر تاقی مبتنی بر الگوهای هندسی هستند که ریشه در نبوغ هندسه ترسیمی معماران ایرانی دارند. علیرغم اهمیت این عناصر تاقی، در تعاریف استادکاران و پژوهشگران از ماهیت آنها و دسته بندی های ارائه شده، اختلاف نظر و حتی تناقضاتی وجود دارد که این امر درک مفاهیم پایه، توسعه ساختارهای جدید و نوآوری را با مشکلاتی مواجه می سازد. مسئله اصلی این پژوهش یافتن تفاوت بین کاربندی و رسمی بندی از منظر مکان اجرا و نحوه کاربست شان می باشد و هدف تحقیق شفاف سازی مفاهیم کاربندی و رسمی بندی و رسیدن به یک دسته بندی جامع بر مبنای ساختگاه و نحوه کاربست آنها است. برای رسیدن به این هدف، ابتدا آرا و نظریات موجود در زمینه کاربندی و رسمی بندی مورد کنکاش قرار گرفت تا تعریف مشخصی از کاربندی و رسمی بندی ارائه گردد. سپس گونه های مختلف آنها با در نظر گرفتن مولفه های مکانی و ساختاری به دست آمدند. این پژوهش از نوع تحقیق های بنیادی نظری می باشد و به روش تحلیلی توصیفی کار شده و اطلاعات لازم از طریق مطالعات میدانی، مشاهده عینی و بررسی های کتابخانه ای جمع آوری شده اند. با توجه به این نکته که استادکاران و پژوهشگران، عناصر متشکل از باریکه تاق های متقاطع که در قالب هندسه وتری ترسیم و اجرا می شوند را «کار» نامیده اند، نتایج تحقیق نشان می دهد که هر چند مؤلفه باربری، مهمترین وجه تمایز کارهای مختلف است، ولی استقرار کارها در پوشش اصلی یا پوشش زیرین نمی تواند ملاک تشخیص کاربندی از رسمی بندی باشد و برای تشخیص این دو از همدیگر باید مؤلفه های محل کاربست، خصوصیات شکلی، خصوصیات ساختاری، نقش ساختمانی و کاربرد، جنس مصالح باریکه تاق ها و نقش سازه ای، لحاظ گردد. در نهایت یک دسته بندی جامع از گونه های مختلف کاربندی و رسمی بندی بر مبنای مؤلفه های مذکور ارائه گردید.

کاربندی. تاریخچه

؟؟؟

کاربندی = رسمی بندی

؟؟؟

omidjavidani