تخت جمشید

هنگامی که جلگه خفرک را پشت سر گذارند جاده از پائین دامنه‌های شمالی کوه رحمت می‌گذرد و در این موقع دره عریضی که بین جلگه‌های خفرک و مرودشت واقع است در سمت راست قرار می‌گیرد – جانب شمالی این دره به کوهستان حاجی آباد وجنوب آن به کوه رحمت محصور بوده رودخانه پلوار که به نام رود سیوند نیز خوانده می‌شود از وسط آن عبور می‌کند – ویرانه‌های شهر استخر که نام محلی آن تخت طاووس است در همین محل واقع گردیده دروازه سنگی آن سمت چپ کنارجاده متصل به کوهستان جلب نظر می‌نماید و آثار باروهای خشتی در سمت راست پدیدار است چون بر فراز و یرانه‌های آن رو ند یک ستون سنگی و دیوارهای سنگی عهد هخامنشی که در دوران اسلام برای مسجد به کار رفته بود جلب نظر می‌نماید و اثر مهم دیگری بیرون از خاک دیده نمی‌شود. ضمن کاوش‌های ی که در سال‌های ۱۳۱۱ تا ۱۳۱۸ از طرفی هیئت علمی دانشگاه شیکاگو در ویرانه‌های استخر به عمل آمد بقایای ابنیه ادوار اسلامی و ساسانی و اشکانی وظروف و آثار قرون اولیه هجرت کشف گردید و بایدها و قطعات ستون‌های عهد هخامنشی که در ساختمان‌های دوره‌های بعدی به کار رفته بود هویدا شد و هر اندازه تجسس گردید اثری از بنای دوره هخامنشی که در محل اصلی خود باقی باشد مشهود نگشت و طبعاً با سوانح و انقلاباتی که در مدت ۱6 قرن یعنی از دوران هخامنشی تا قرن پنجم هجری که روزگار شهر تاریخی استخر سپری می‌گردد بر این شهر وارد آمده است آثار آن به جای خود نمانده مکرر زیر و رو شده است لکن در عین حال می‌توان پنداشت که استخر دوران هخامنشی در محلی بیرون از محوطه‌ای باشد که این به نام تخت طاووس می‌خوانند و چون در تواریخ قدیم حدود استخر را از جانب شرق و غرب چند فرسنگی ذکر کرده‌اند بعید نمی‌نماید که ویرانه‌های استخر در دوران اسلام تنها شامل قسمتی از مکان این شهر باستانی بوده باشد و در هر صورت اطلاع درست از وضع آثار مدفون شهر مهم استخر نیازمند کاوش‌های دامنه دار با فرصت و وسایل کافی می‌باشد. این مکان تاریخی در تاریخ ۲4 شهریور ماه ۱۳1۰ ذیل شماره ۱۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت تاریخی رسیده است. مسافت ویرانه‌های استخر تا آثار تخت جمشید هفت کیلومتر است و در این مسافت آثار تاریخی متعددی وجود دارد که از نظر اهمیت بیشتر تخت جمشید و آسان ساختن طرز راهنمائی به آثار تاریخی دیگر بهتر به نظر می‌رسد قبلاً به شرح تخت جمشید بپردازد.

٢- تخت جمشید

در محلی از دامنه شرقی کوه رحمت که تپه سنگی از کوهسار به طرف جلگه مرو دشت پیش‌آمدگی دارد به فرمان داریوش اول کرانه‌های تپه را بریده سنگ‌های تراش بسیار بزرگی بر آن نهاده‌اند و بدین‌وسیله دیوار عظیم سنگی مضرسی به وجود آورده‌اند که قسمت‌هایی از آن صخره طبیعی و بقیه آن از تخته‌سنگ‌های مزبور تشکیل یافته است (ش – ۲4 ) صفه که بدین ترتیب ایجاد گردیده است به درازای شمالی جنوبی قریب 450 متر و پهنای شرقی غربی ۳۰۰ متر به طور متوسط می‌باشد و از جانب مغرب به کوه رحمت پیوسته از سه جانب دیگر به جلگه پهناور مرودشت مشرف است (ش- ۲5 ) به مسافت مختصری از جوانب شمالی و جنوبی صفه هم پیش آمدگی‌هایی از کوه وجود دارد که دوجانب محوطه پائین صفه بدان‌ها محدود می‌گردد – کاخ‌های معظم شاهنشاهان هخامنشی از زمان داریوش اول یعنی از سال ۵۲1 پیش از میلاد مسیح تا بیش از صد و پنجاه سال پس از آن بر فراز این صفه عظیم بنیاد گردیده (ش – ۲6) نام داریوش اول و فرزندش خشایارشا و در برخی قسمت‌ها نام اردشیر اول و اردشیر سوم بر سنگ نبشته‌های میخی کاخ‌های مزبور نشر گردیده است و با توجه به اسناد نوشته مزبور می‌توان فهمید که داریوش اول دست به کار احداث این آثار معظم گردیده آن‌چه در زمان وی پایان یافته به نام خودش عنوان شده است پس از او هم خشایارشا کار‌های ساختمانی را ادامه می‌داده آثار دوران وی به نام این شهریار ذکر گشته است و اردشیر اول و اردشیر سوم نیز بعضی ابنیه و آثار را پایان بخشیده یا تغییر داده با الحاقاتی بر آثار پیشین افزوده‌اند. نوشته بزرگی که بر دیوار جنوبی صفه دیده می‌شود به نام داریوش کبیر است بنابراین صفه تخت جمشید را در زمان این شهریار احداث نموده‌اند. نقشه کوچکی از آثار تخت جمشید به منظور تسهیل آشنایی با هر قسمت ضمن تصاویر آخر کتاب (ش – ۲۷) از نظر خوانندگان گرام می‌گذرد.

راه ورود به صفه پلکان دو طرفه بسیار بزرگی است که بر ضلع غربی صفه ایجاد کرده‌اند و از هر طرف شامل صد و ده پلکان عریض کوتاه می‌باشد. (ش ۲۸ و ۲۹). بربالای پلکان مزبور بنای ورودی تخت جمشید قرارداد که عبارت از ساختمان معظم شیوایی مشتمل بر سه دروازه و تالار چهار ستونی است. در دروازه معظم بالای پلکان شکل گاوهای بزرگ و بر دروازه مقابل آن که رو به کوه واقع است پیکر گاو‌های بالدار با سرانسان را حجاری نموده‌اند (ش۔ ۳۰ ) و نبشته‌های بالای این نقوش به سه زبان پارسی باستانی و عبلامی و بابلی اتمام بنای ورودی را به فرمان و در دوران خشایارشا می‌رساند (۱) – دروازه سوم بنای ورودی به طرف جنوب قراردارد و از دو دروازه دیگر پهن‌تر بوده تنها کف و بنیاد آن را از سنگ ساخته‌اند و به همین جهت بر خلاف دو دروازه دیگر دیوارها و نقوش سنگی از آن به جای نمانده است. از این دروازه به حیاط شمالی کاخ آپادانا یا اپدانه یعنی کاخ بزرگ بار می‌رفته‌اند که ستون‌های باقی‌مانده و نقوش برجسته پلکان‌های زیبا و بی‌نظیر آن هنوز شاهد عظمت و جلال کاخ مزبور است (ش-۳۱ و ۳۲) کاخ آپادانا از دو جانب شمال و مشرق دارای پلکان‌های زیبایی است که از حیاط‌های آن دو سمت به درون ایوان‌های آن بالا می‌رفته‌اند نقوش روی دیوار‌های هردو پلکان در سه ردیف بر یک جانب شامل صف افسران و سربازان و عرابه‌ها و اسب‌های شاهی بوده (ش۳۳ و ۳4) در جانب دیگر بیست و سه مجلس تصاویر نمایندگان استان‌های مختلف کشور شاهنشاهی هخامنشی را در حال عرضه داشت هدایای خود و بار یافتن بحضور شاهنشاه ایران می‌نماید(ش- 35) و یک‌نفر حاجب پارسی یا مادی دست رییس نمایندگان هریک از استان‌های کشور را گرفته نزد شاهنشاه رهبریشان می‌کند (ش – 36).

بیست و سه مجلس تصاویر نمایندگان استان‌های مختلف کشور هخامنشی از نظر اهمیت تاریخی و نمایاندن وضع لباس و هیئت کلی ساکنین هر استان و درجه تمدن و صنعت آنان بهترین معرف اقوام و ملل تابع شاهنشاهی ایران در دوران هخامنشی محسوب می‌گردد و بدین لحاظ تا حدی که از روی قرائن موجود می‌توان ا‌ظهار نمود به معرفی نقوش مزبور میپردازد و چون نقوش دیواره‌های پلکان شرقی کاخ آپادانا بهتر و محفوظ‌تر مانده است لذا از روی نقوش دیواره اخیر توضیحاتی که مناسب به نظر می‌رسد مذکور می‌افتد.

از این بیست وسه مجلس هفت مجلس در ردیف بالا وشش مجلس در ردیف وسط و پنج مجلس در ردیف پایین نموده شده پنج مجلس نیز بر روی انتهای دیواره پلکان بالای نقش شیر و گاو حجاری گردیده است.

هفت مجلس ردیف بالا به ترتیب نمایندگان ماد (شمال غرب و قسمتی از مغرب ایران کنونی ) (ش – ۳۷) – خوز (خوزستان کنونی ) (ش – ۳۸) – پارت (خراسان) (ش – 39)- ملتی شبیه پارتیان یعنی نمایندگان سغدیا باختر(ش – 40 ) – مصر (که نیمه بالای حجاری این مجلس ریخته و از میان رفته است – (زرنکا سیستان کنونی) خوارزم را نشان می‌دهد.

در شش مجلس ردیف وسط نمایندگان ارمنستان (ش – 41) – بابل (ش – 42 ) – کیلیکیه (قسمت جنوبی آسیای صغیر) (ش – 43) – سیکان تیز خود (ش-44) آشور (ش – 45) – سیکان هوم ورک (یعنی سکاهای آن سوی رود سیحون) دیده می‌شوند.

پنج مجلس ردیف پایین مشتمل بر تصاویر نمایندگان فینقیه (سر زمین کنونی لبنان ) (ش – 46 ) – کاپادوکیه ( قسمت شرقی آسیای صغیر) (ش-۶۷) – یونانیان سارد ( ش – 48 ) – مردم هاروواتی یعنی ساکنین رج در افغانستان (ش – 41) – هندیان ( ۱۰) است

پنج ملتی که روی دیواره قسمت انتهای پلکان بالای نقش شیر و کار نموده شده‌اند عبارت است از نمایندگان سکودرا (نواحی واقع در مقدونیه در شمال یونان) – عربستان درنگیان (در شمال سیستان )(ش-51)- پونتی (طرابلس غرب در شمال افریقا) – سرزمین کوشا (حبشه).

تشخیص ملت‌های فوق با تطبیق نقوش دخمه‌ها و نبشته‌های هر کدام و قراین و بررسی‌های مختلف صورت گرفته تا حدی که میسر بوده درباره آن‌ها دقت شده است و در برخی موارد با کتاب‌ها و مراجع دیگر اختلاف دارد و توضیح و تفسیر زیادتر درباره آن‌ها خارج از حوصله این کتاب می‌باشد و جای تحقیق بیشتر درباره آن هم هنوز باقی است. الواح بزرگ نبشته‌های میخی به زبان‌های پارسی باستانی و عیلامی و بابلی در انتهای نقوش برجسته مزبور نظیر نبشته‌های دیگر به نام خشایارشا بوده می‌رساند که در زمان این شهریار کاخ مزبور پایان پذیرفته است. در قسمت وسط هردو پلکان که به طرف حیاط پیش آمده است تصویر درشت هشت سرباز پارسی و مادی را حجاری نموده‌اند.

وضع اجمالی کاخ آپادانا بدین ترتیب است که از هر کدام از پلکان‌های شمالی و شرقی به ایوان بزرگی به طول 70/60 متر و پهنای قریب 15 متر بالا می‌رفته‌اند (ش – 52) هر کدام این ایوان‌ها دارای دوازده ستون سنگی به بلندى ۱۸ متر بوده ( ش – 53 ) از ایوان شمالی به وسیله در آستانه و از ایوان شرقی به وسیله یک آستانه به درون تالار بزرگ مرکزی کاخ می‌رفته‌اند – کلفتی دیوار خشتی بین ایوان‌ها و تالار 5 مترو نیم است و آثار آن با سوراخ‌های آب‌رو که به وسیله آن‌ها آب باران پشت بام وسیع از میان دیوار به مجراهای زیرزمینی می‌رفته است موجود و مشهود می‌باشد. ایوانی هم نظیر در ایوان مزبور به طرف مغرب داشته که چشم انداز آن به جلگه پهناور مرودشت بوده مانند ایوان شرقی بوسسله یک آستانه به تالار مرکزی ارتباط می‌یافته است. سرستون‌های کاخ آپادانا را از سنگ‌های یک پارچه بزرگی به صورت دو نیم تنه شیر یا گاو یا هیکل‌های حیوان با سرانسان حجاری کرده بودند و نمونه هایی از آن‌ها هم که به کار نرفته است در خاکبرداری‌های قسمت شمال صفه تخت جمشید هویدا گشته است (ش 54 و 55).

هنگامی که کاخ اپدانه به فرمان داریوش کبیر ساخته می‌شد در هر یک از چهار گوشه تالار مرکزی آن در زیر خشت‌های دیوار جعبه سنگی نهاده درون هر جعبه لوح چهار گوشی از زر و لوحی نظیر آن ازسیم به نام داریوش قرار داده‌اند. هر ضلع الواح مزبور ۳۳ سانتیمتر بوده مضمون آن نام داریوش و پدر و نیای او وسپاس از اهورامزدا و ذکر چهار گوشه کشور شاهنشاهی (هندوستان – سکستان آن طرف سغد – حبشه – ساحل مدیترانه ) را در بر دارد – دو عدد از چهار جعبه مزبور با الواح آن‌ها از میان رفته ودو جعبه دیگر با الواح آن‌ها در اواخر شهریور سال ۱۳۹۲ کشف گردید که یکی در موزه سلطنتی کاخ مرمر و دیگری در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود (ش – 56) – هر ضلع تالار مرکزی 70/60 متر بوده درون آن 6 ردیف در 6 ردیف جمعأ ۳۶ ستون هر کدام بارتفاع ۱۸ متر قرار داشته است. کاخ بزرگ و مهم دیگر تخت جمشید در مشرق صفه بین کاخ اپدانه و کوهستان واقع بوده به علت وجود صد ستون در تالار اصلی آن به نام صد ستون خوانده می‌شود (ش-۵۷).

نقشه اجمالی کاخ صد ستون بدین قرار بوده است که ایرانی به درازای 56 متر و کسری و پهنای بیش از 16 متر و نیم دارای دو ردیف ستون سنگی هر ردیف ۸ ستون در سمت جنوب حیاط وسیعی واقع بوده است. حیاط مزبور در جانب شمال سردر نیمه‌تمامی داشته که از آن به وسیله راهرو عرضی مستقیماً به عمارت ورودی تخت جمشید ارتباط می‌یافته‌اند(ش – 58) در مشرق آن حیاط در پایین کوه نیز ایوانی دارای ۸ ستون و در عقب ایوان تالار بزرگی دارای 4 ردیف هر ردیف ۸ ستون قرار داشته است. در دوجانب ایوان بزرگ کاخ نقش برجسته گاو‌های بزرگ نظیر آن‌چه در بالای پلکان بزرگ دیده می‌شود حجاری کرده بودند – تالار اصلی کاخ در پشت ایوان بزرگ مزبور یعنی جنوب آن قرار گرفته دارای ده ردیف در ده ردیف ستون بوده است و به وسیله دو دروازه بلند و عریض سنگی به ایوان راه داشته است بر روی بدنه‌های این دو دروازه نقش سربازان پارسی ومادی حجاری گردیده بالای آن‌ها نقش شاه بر اورنگی شاهی با نقوش صاحبان مقامات نزدیک به شاهنشاه به نظر می‌رسد. علاوه بر دو دروازه فوق هفت پنجره از تالار به ایوان شمالی باز می‌شده است. هر ضلع تالار صد ستون 65 مترونیم بوده دو دروازه بلند هم در سمت جنوب آن قرار دارد (ش – 59) که از آن‌ها باتاق‌های باریک آن سمت می‌رفته‌اند و بر روی بدنه آن‌ها نیز تصویر شاه بر فراز اورنگ شاهی با گماشتگان مخصوص حجاری گردیده زیر تخت روی هر بدنه نقش چهارده نفر که هر کدام نماینده یکی از اقوام تابع شاهنشاهی هخامنشی بودند ملاحظه می‌شود ( ش – 60) – در هریک از در ضلع شرقی و غربی تالار هم دو دروازه سنگی وجود دارد که بر بدنه آن‌ها پیکار شاه را با مظاهر گوناگون اهریمن نموده‌اند ( ش 61 و 62 و 63 ) و این دروازه‌ها وسیله ارتباط تالار با اتاق‌های باریک پشت تالار به شمار می‌رفته است – در فضای بین تالار صد ستون و کوهستان ابنیه خشتی وجود داشته است که از بررسی نقشه آن‌ها می‌توان چنین استنباط نمود که محل اسبان خاص و عرابه‌های شاهی بوده به وسیله راهروهای مناسب با حیاط وسیع کاخ صدستون مربوط می‌گشته است (ش – 57)

در جنوب حیاط واقع بین کاخ‌های اپدانه و صدستون آثار کاخ مهم دیگری پدیدار است که نظر به موقعیت آن در وسط صفه تخت جمشید به نام کاخ مر کزی خوانده می‌شود و به مناسبت این‌که دارای سه دروازه سنگی بوده است آن را کاخ سه دروازه هم نامیده‌اند. این کاخ دارای پلکاندو جانبه زیبائی در سمت شمال است که نقوش سربازان و افسران پارسی و مادی بر جبهه‌های خارجی و داخلی آن بوضع شیوائی نمایان می‌باشد (ش ۹۶ و ۹۵) از پلکان مزبور به ایوان دو ستونی بلندی بالا می‌رفته‌اند و از ایوان به درون سرسرای مرکزی کاخ که دارای چهار ستون سنگی بوده است راه می‌یافته‌اند در سمت مشرق سرسرا اتاقی بوده است که فقط آثار دروازه سنگی آن باقی و دارای نقش بر جسته منحصری می‌باشد که داریوش را بر اور نک شاهی نشان می‌دهد و خشایارشا ولیعهدوی پشت سر او ایستاده است و ۲۸ نفر نمایندگان ۲۸ استان کشور شاهنشاهی تخت شهریار را بالای دست نگاه داشته‌اند – ایوان دو ستونس قرسنه ایوان شمالی باحیاط کوچکی در سمت جنوب سرسرای مرکزی واقع بوده است که از آن سو به کاخ‌های کوچک داریوش و خشایارشا می‌رفته‌اند – پلکان کوچک ظریفی هم در سمت جنوب حیاط مزبور قرار داشت که با نمونه سرستون عالی دارای سر آنان و تنه حیوان و قطعات ستون کوچک دیگر آن کاخ در سال ۱۳۹۷ به موزه ایران باستان منتقل گردید و در غرفه هخامنشی آن‌جا حفظ می‌شود (ش66 تا ۶۹).

در مغرب کاخ مرکزی تپه فروریخته‌ای که از خرده سنگ انباشته است پدیدار می‌باشد و از قرائن چنین بر می‌آید که این تپه مصنوعی محل معبد تخت جمشید ساکاخ مرتفعی بوده است که در اواخر دوره هخامنشی و احتمالاً دوره ساسانی وضع آن را بهم زده قطعات پلکان‌ها و نقوش برجسته آن را در محل‌های دیگر به کار بسته باشند کاخ آپادانا نسبت به تپه مصنوعی موردن کردر جهت شمال قرار دارد – در مجاورت تپه مزبور نزدیک کرانه غربی صفه تخت جمشید آثار کات کوچک داریوش کبیر هویدا است (ش ۷۰ تا ۷۲) که بهترین و مستحکم‌ترین آثار سنگی موجود تخت جمشید را نشان می‌دهد. در نبشته‌های بالای نقش داریوش نام این کاخ تچر ذکر گردیده است که به گفته مرحوم پرفسور هرتسفلد احتمالاً معنی قصر زمستانی می‌دهد- به علت صیقل قسمت‌هایی از سنگ‌های آن که انعکاس صورت در آن دیده می‌شود مردم آن را تالار آئینه می‌خوانند از نوشته‌های میخی این کار معلوم می‌گردد که خشایارشا کار‌های ناتمام آن را پایان بخشیده و اردشیر سوم پلکان و مدخلی بر جانب غربی آن افزوده است نوشته‌های متعدد : به خط پهلوی و کوفی و ثلث و نسخ و نستعلیق که یادگار شاهان و بزرگان و راهگذران مختلف است و بعضی از آن‌ها اهمیت تاریخی فراوان دارد بر سنگ‌های مستحکم این کاخ نقر گشته است و امتیاز دیگر آن به شمار می‌رود(1).

حیاط این کاخ در جنوب آن واقع است و در جنوب حیاط نقوش برجسته و نبشته‌ها و آثار بنای مغشوشی دیده می‌شود که مربوط به اردشیر سوم بوده از محل دیگر به مکان فعلی انتقال یافته است و احتمال زیاد قبلا در ساختمانی که محل تپه مصنوعی سابق الذکر را اشغال می‌کرده واقع بوده است. متصل به این آثار مغشوش بر فراز صفه سنگی که بلندترین قسمت صخره طبیعی محل تخت جمشید است بقایای سنگی کاخ دیگری دیده می‌شود که نقشه و موقعیت آن بر کلیه بناهای دیگر تخت جمشید بر تری دارد و در روزگار آبادانی زیباترین کاخ‌های مجلل تخت جمشید بوده است نبشته‌های بالای پایه‌ها و تصاویر شاه (ش ۷۳) تماماً به نام خشایارشا بوده عموم دانشمندان عنوان کاخ کوچک خشایارشا به آن داده‌اند.

در محوطه پایین و پستی که در جنوب کاخ کوچک خشایار شاواقع گردیده است اتاق‌های چهار گوش مشابه هم قرار دارد که هر کدام دارای چهار ستون بوده است و اتاق باریکی هم که حکم پستووصندوق‌خانه را داشته است در مجاورت هر کدام واقع می‌باشد بین ردیف اتاق‌ها نیز دهلیزهای طولانی وسیله ارتباط آن‌ها بوده است مجموع این ابنیه را قسمتی از اندرون کاخ‌های تخت جمشید می‌شناسند و به وسیله دو پلکان از کاخ خشایارشا بدان‌جا می‌رفته‌اند و آثار پلکان‌های مزبور در دو انتهای مهتابی باریک جنوب کاخ مزبور موجود است. کاخی هم که تجدید ساختمان کرده‌اند و محل بنگاه علمی و موزه تخت جمشید و تأسیسات و متعلقات این مرکز علمی است قسمت اصلی اندرون به شمار می‌رود (ش ۷4 تا۷6) وسنگ نبشته‌ای که سال ۱۳۱۰ در زیر دیوار خشتی گوشه جنوب غربی آن کشف گردید معلوم داشت که از آثار خشایارشا است. لکن قبلاً در همان محل بنای دیگری از عهد داریوش موجود بود که در زمان خشایارشا آن را برداشته به جای آن بنای جدید را ساختند و نشانه هایی از بنای اولیه قبلی در قسمت‌هایی از بنای کنونی موجود و مشهود می‌باشد.

سراسر محوطه وسیعی که بین کاخ اندرون و کوهستان قرار دارد مشتمل بر تالار‌ها و حیات‌ها و ایوان‌ها و اتاق‌ها و دهلیزهایی بوده است که عموم آن‌ها را زمان داریوش کبیر ساخته بودند و جز دو نقش برجسته سنگی (ش – ۷۷) و پایه‌های ستون‌ها بقیه آن‌ها از خشت و چوب بوده است و از قرار معلوم پیش از آن‌که ساختمان کاخ‌های معظم اپدانه و صدستون بزرگ پایان پذیرد مراسم سلام و آئین جشنهای نوروز و مهرگان و غیره در این ابنیه صورت میگرفته است. وجود تالار مستطیل صدستونی و تالار چهار گوشه 99 ستونی و وضع کلیه بنا نیز این نظر را تأیید می‌نماید به خصوص که قطعات مجسمه و مقدار زیادی ظروف سنگی شکسته کار مصر در خاکبرداری‌های این محل پیدا شد و معلوم داشت که محل جشن‌ها و پذیرائی‌ها عملاً در آن‌جا بوده است و به مناسبت کشف اشیاء اخیر این قسمت راخزانه تخت جمشید نامیده‌اند. یک نقش برجسته بزرگ و مهم‌ترین اشیاء مکشوق در قسمت خزانه تخت جمشید در موزه ایران باستان است) در زیر تمام کاخ‌های تخت جمشید آب رو زیر زمینی از سنگ‌های تراش بزرگی ایجاد کرده بودند که آب باران و فاضل آب تمام کاخ را بیرون می‌برده است و به وسیله پلکان منظم سنگی که در یکی از اتاق‌های پایین کوه رحمت در نزدیکی تالار بزرگ صدستون قرار دارد می‌توان به درون این مجرا راه یافت. چاه بزرگ سنگی و آثار اتاق‌هایی که محل سربازان و گماشتگان کاخ بوده است در دامنه کوه رحمت مشهود و بر فراز تمام خط الراس کوهسار هم تپه خاکی باریکی وجود دارد که نشانه برج و با روی خشتی بوده در حقیقت حصار کاخ‌ها از سمت کوهستان به شمار می‌رفته است. در سینه کوه نیز در دخمه موجود است یکی محاذی تالار بزرگی صدستون (ش-۷۸) و دیگری کمی دورتر از گوشه جنوب شرقی صفه – بیرون هردو دخمه مانند نظایر آن‌ها که در نقش رستم موجود است و ذکر آن‌ها خواهد آمد تصویر شاه در حال عبادت بر فراز اورنگ شاهی در مقابل آتش مقدس و فروهر دیده می‌شود و ۲۸ نفر نمایندگان ۲۸ استان کشور تخت شهریار را بالای دست گرفته‌اند – دخمه شمالی منسوب به اردشیر دوم و مشتمل بر دو آرامگاه بوده دخمه دیگر متعلق به اردشیر سوم شناخته شده دارای شش آرامگاه است و نام نمایندگان هریک از ملت‌های تابعه بر بالای سر آن به خط میخی منقور می‌باشد. (ش۷۹ و ۸۰)

در محوطه جنوبی بیرون صفه تخت جمشیدهم کاخ‌هایی از دوران هخامنشی بنیاد نهاده بودند که قسمت‌هایی از آن‌ها و یک استخر بزرگ سنگی خاکبرداری و هویدا شده است (۸۱) و هم‌چنین بر روی شال ته‌ستونی در یکی از کاخ‌های مکشوف در محوطه نامبرده نام خشایارشا با ذکر کلمه تچر منقور گردیده است و می‌رساند عمارت زمستانی برای آن شهریار در این قسمت ساخته بودند. و بربالای پیش آمدگی کوهسار در انتهای محوطه مزبور آرامگاه نیمه‌تمامی از سنگ کوه پدیدار است که منتسب به داریوش سوم واپسین شاهنشاه هخامنشی می‌باشد. در محوطه شمالی خارج از صفه به علت این‌که مسیل کوهسار است کمتر خاکبرداری نموده‌اند و سنگ‌های زبره تراش چند که جهت سر ستون آماده می‌ساخته‌اند در پایین کوه باقی است و در گوشه شمال شرقی آن محوطه نیز در گاه سنگی هویدا است که به طور یقین در ادوار بعد از هخامنشی از کاخ کوچک داریوش به آن‌جا برده و مورد استفاده قرار داده‌اند.

به مسافت یک کیلومتری شمال صفه تخت جمشید در جانب راست شاهراه شیراز به اصفهان گورستانی مربوط به بعد از دوران هخامنشی و احتمالاً نزدیکتر به عهد اسلام در کف جلگه نزدیک کوهستان رحمت وجود دارد که در تابستان ۱۳۱۸ ضمن خاکبرداری کارگران راهسازی آن محل چند عدد از گورهای باستانی هویدا شد و هیئت علمی دانشگاه شیکاگو که آخرین ماه‌های اقامت خود را در تخت جمشید می‌گذرانید (۱) در آن‌جا به تحقیق و تجسس پرداخت و در نتیجه کاوش علمی تعداد ۳۱ گور سفالی نزدیک هم کشف گردید – قسمت اعظم گورهای مزبور هر کدام از دو پارچه سفالی (طول هر کدام ۸۰ سانتیمتر و عرض قسمت پهن تر 55 سانتیمتر وارتفاع آن ۱۸ تا ۲۰ سانتیمتر) تشکیل می یافت درون این گورهای سفالی استخوان‌های مردگان قرار داشت و در صورت ادامه حفاری در آن‌جا گورهایی دیگر از ادوار نزدیک باوایل اسلام (پیش از آن یا بعد از آن) پدیدار خواهد گشت و تنها از نظر علمی و تحقیقات تاریخی فایده هایی بر آن مترتب خواهد بود. و در سوی دیگر جاده هحانی محوطه شمالی خارج صفه تخت جمشید نیز بر اثر خاکبرداری‌های سال ۱۳۱۱ بقایای آتشکده معتبری از شاهان محلی پارس مربوط به دوران پس از سلطه اسکندر کشف گردید که درگاهی سنگی پهن و کوتاهی با نقش بر جسته دو نفر در حال عبادت با ته‌ستون‌ها و آتشدان سنگی از آثار مهم آن محسوب می‌شود.

به مسافت دو کیلومتری مغرب صفه تخت جمشید در وسط جلگه به فاصله مختصری بر جانب راست جاده که به شیراز می‌رود آثار بنای زیر زمینی که از تخته‌سنگ‌های سفید ساخته‌اند ضمن کاوش‌های سال ۱۳۳۰ بنگاه علمی تخت جمشید کشف گردید که آن هم از آثار جالب توجه عهد هخامنشی به شمار می‌رود و می‌توان پنداشت که آن را برای آرامگاه احداث کرده باشند و نگارنده درباره بنای زیرزمینی مزبور و اهمیت آن توضیحی که مناسب می‌دانست در مجلدسوم گزارش‌های باستان‌شناسی ( چاپ تهران ۱۳۳4 ) صفحات ۵۲ تا 60 مرقوم داشته علاقه مندان ممکن است بدان مراجعه فرمایند.

پیش از آن‌که به شرح آثار تخت جمشید پایان بخشد ذکر این نکته را به مورد می‌داند که طبق نوشته‌های دانشمندان و جهانگردان خارجی که در عهد صفویه و در زمان محمد شاه قاجار ایران آمده از آثار تخت جمشید هم دیدن نموده‌اند سابقاً مردم آثار مزبور را به نام‌های چهل منار و چهلستون نیز می‌خوانده‌اند ضمناً دو نمونه از نوشته‌های فارسی را که در ادوار قدیم اسلامی درباره تخت جمشید نگاشته‌اند و نمودارهایی از چگونگی تفکر و توصیف نویسندگان سلف رانسبت به این یادگارهای معظم تاریخی معلوم می‌نماید برای اطلاع بیشتر علاقه مندان بدین‌گونه آثار مذکور می‌دارد:

ابن بلخی که معاصر سلطان محمد سلجوقی (اواخر قرن پنجم هجری) بوده است در کتاب خود موسوم به فارسنامه راجع به تخت جمشید چنین می‌نویسد:

چون پادشاهی جهان به جمشید رسید … سرایی کرد آن‌جا در پایان کوهی که در همه جهان مانند آن نبوده است و صفت این سرای آن است کی در پایان کوه دکه ساخته است از سنگ خارا سیاه‌رنگ و این دکه چهار سواست یک‌جانب در کوه پیوسته است و سه جانب در صحراست و ارتفاع این دکه مقدار سی گز همانا باشد و از پیش روی دو نردبان بر آن ساخته است که سواران بر آن آسان روند و بر سر آن دکه ستون‌ها از سنگ خارا سپید به خرط کرده چنانک از چوب مانند آن بکنده گری و نقاشی نتوان کرد وسخت بلند است آن ستون‌ها. هرستونی بر شکل دیگر و نقش دیگر و از جمله آن دو ستون کی در پیش در گاه بوده است مربع است و از سنگ سپید کرده است مانند رخام و در همه پارس از آن سنگ هیچ جای نیست و کس نداند که از کجا آورده‌اند و جراحت را نیک باشد چنانک پاره‌ها از آن بر می‌دارند و چون کسی را زخمی آید آن را به سوهان بزنند و بر جراحت کنند در حال ببندد و عجب در آن است تا آن سنگی را چگونه از جای توان آورد کی هر ستونی را فزون از سی گز گرد بر گرداست در طول چهل گز زیادت چنانک از دو پاره و یاسه پاره سنگ در هم ساخته و پس به صورت براق بر آورده صورت براق چنین کرده است کی رویش به روی آدمیان ماند با ریش و جعد و تاج بر سر نهاده و اندام و چهار دست و پای او هم‌چنان گاو و دنبال او همچون ذنب گاو – و پس بر سر این همه ستون‌ها بناها کرده بودست و اثر آن بناها نماند است. اما کودهای گل بر جای است و مردم روند و آن گل کنند و شویند و در میان آن توتیای هندی یابند کی داروی چشم را شاید و کس نداندکی آن چگونه در میان گل آمیخته شده است و هر کجا صورت جمشید به کنده گری کرده‌اند مردی بوده است قوی کشیده ریش و نیکو روی وجعد موۍ ودر بعضی جاها صورت او گرد است و چنان است کی روی در آفتاب دارد و بیک‌دست عصائی گرفته است و یک دست مجمره دارد و بخور می‌سوزد و آفتاب را می‌پرستد و بر بعضی جاها صورت او کرده است کی به دست چپ گردن شیری یا سر گوری یاسرون کرگدنی به دست گرفته است و به دست راست خنجری کشیده و در اشکم آن شیر یا کرگدن زده – و در آن کوه گر ماده کنده است در سنگ خارا با حوض‌ها و پیوسته گرم باشد – و آبی گرم از دیوار و سقف آن می‌زاید و این دلیل آن است بر آنک چشمه‌گاه گوگرد بوده است – و بر سر کوه دخمه‌های عظیم کرده است و عوام آن را زندان باد می‌خوانند و این ناحیت بعضی در میان استخر محل‌ها و شهر بوده او بیشترین بستان‌ها و سرای جمشید بوده است. (1)

در کتاب عجایب‌نامه که از طرف مؤلف آن به نام طغرل بن ارسلان بن طغرل سلجوقی (571 – ۵۹۰ هجری) نگاشته شده آثار پاسارگاد و تخت جمشید از جمله کارهایی به شمار رفته است که دیو و پری آن را ساخته‌اند و بیانی شیرین در توصیف این آثار نموده است آن‌جا که می‌نویسد:

« بدان که کار دیو و جن دروغ نباشد و کسی که دیده باشد ولایت فارس و تاج گاه سلیمان علیه السلام بداند که من مخاریب وتماثیل و جفان الجواب از عمل دیو است و جایی که قصر جمشید گویند هزار استون است نهاده از مراحل‌ها بینند هر یک چهل و هشت آرش بالای آن و ستبری هر یک چهار مرد را دست پیرامون آن در نیاید و در وسع بنی آدم نیاید که آن را نصب کند و از آن عهد بسی دعوی کردند که به جر الثقیل مثل آن کنند نتوانستند کردن. پس معلوم شد که آن نه بقوه شیاطین کرده‌اند و درین بقعه سرای کرده است از سنگ سیاه کرده و صورت‌های سنگین از دیلمان و غلامان و موی‌های دیلمان جعد وزلف‌های ترکان که صفت آن نتوان کردن و تانبینند شگفتی آن معلوم نشود که سنگ‌ها برهم نهاده‌اند هریک ده هزار من و میان دوسنگی موی در نرود و بر این تاج دو گاو کرده‌اند سنب‌ها از آن کار و ریش‌ها از آن آدمی دراز دوانزده آرش طول و عرض آن و وزن آن خدای داند یکی برین گوشه و یکی بر دیگر بر گوشه. مقصود از این آن است که درین عهد آدمی مثل آن نتوان کردن. اگر گویند که دیو و پری کرده است عقل آن را قبول کند » (1)

تاریخ ایران کمبریج جلد دوم / دفتر دوم / دوره هخامنشیان / ایلیا گرشویچ / مرتضی ثاقب فر

معماری

در سال‌های اخیر بررسی‌های خوب و جامعی درباره هنر امپراتوری هخامنشی انجام شده است. بنابراین مقاله حاضر فقط به فشرده‌ای از ویژگی‌های هنر کلاسیک هخامنشی چنان که از یادمان‌های اصلی باقی مانده‌اند می‌پردازد. از دیدگاه بحثی که دیوید استروناک ، David Stronach ، در این کتاب درباره بناها و برجسته کاری‌های پاسارگاد مطرح کرده و آنها را معرف و تجلی مرحله آغازین هنر هخامنشی می‌داند این آثار مرحله کلاسیک این هنر محسوب شده و مورد حمایت و تشویق داریوش و خشایارشا قرار گرفته‌اند که در مورد آنها در اینجا بحث خواهیم کرد و نیز به طور فشرده در مورد تغییرات بالنسبه اندکی که در نقش برجسته‌های پادشاهان بعدی سلسله هخامنشی رخ داده سخن خواهیم گفت.

شکوهمندترین و پرافتخارترین هنر ایرانی تخت جمشید است که نام باستانی آن «پارسه بوده و وجود خود را مرهون داریوش یکم فرزندی از شاخه دوم خاندان هخامنشی است. داریوش در سال ۵۲۱ ق.م از نبردهای ناشی از شورش‌های برخاسته پس از مرگ، کمبوجیه پسر بزرگ کوروش، پیروز بیرون آمد.

تخت جمشید در دامنه برآمدگی کوهی ساخته شده که بخشی از آن مسطح شد و بخشی دیگر با بلوک‌های سنگی ساخته شد و صف‌های غول آسا به ارتفاع ۱۵ متر احداث گردید که بر روی آن بناهای کاخ گون مشرف بر دشت ساخته شد. امروز ستون‌های باریک و بلند بناها از فاصله دور قابل مشاهده‌اند

این بناها در زمان هخامنشیان تا حدی در پس دیوارهایی که آنها را احاطه می‌کردند پنهان بودند و طرح این دیوارها را در مدلی تصویر (۱۳) که در ۱۹۶۸ توسط فریدریش کرفتر، Friedrich Krefter ، معمار ارنست هرتسفلد، Ernst Herzfeld ، نخستین کاوشگر امروزی تخت جمشید از ۱۹۳۱ تا ۱۹۳۴، ساخته شده می‌توان مشاهده کرد. ارتفاع و وسعت صفه و عظمت سازه‌های آن، حتی در حالت مخروبه امروزی آن را یکی از مهمترین دیدنی‌های احساس برانگیز باقی مانده از دوران باستان کرده است دیواره صفه که با بلوک‌های سنگی برافراشته شده و بیشتر آنها بلوک‌های مستطیل با اندازه‌های متفاوت هستند بدون ملاط بر روی هم قرار گرفته‌اند. آنها احساس وجود قدرت بزرگی را در بیننده پدید می‌آورند ضمن آنکه لبه‌های تیز گوشه‌ها که از اضلاع دیوار تشکیل شده‌اند چشم بیننده را پیوسته به سوی بلندای صفه می‌کشانند.

نقطه کانونی یا هسته مرکزی تمام سازه‌های روی ،صفه چنان که در شکل ۱ دیده می‌شود، تالار بار بود که کاوشگران بر اساس نامی که بر ستون‌های بنای مشابهی که بعدها در شوش ساخته شده بود نام آپادانا را به آن دادند آپادانای تخت جمشید از تالار ستوندار وسیعی به وسعت 5۰/6۰ متر مربع با برج‌هایی در هر گوشه تشکیل شده بود که هر یک دارای سه ورودی سرپوشیده (هشتی) بودند و در پشت آنها انباری‌های مناسب ساخته شده بود ستون‌های تالار اصلی بیش از ۱۹ متر ارتفاع داشتند که این ارتفاع برابر با ۵ طبقه آپارتمانهای امروزی است. دو جفت لوحه یادبود تأسیس از طلا و نقره درگوشه‌های شمال شرقی و جنوب شرقی تالار پیدا شده‌اند. این کتیبه‌ها به زبان‌های پارسی باستان عیلامی و بابلی هستند که در آنها نوشته شده است «داریوش شاه بزرگ شاه شاهان، شاه کشورها پسر هیستاسپ هخامنشی داریوش شاه می‌گوید: این قلمروی است که من در اختیار داشتم از سرزمین سکاها که در فراسوی سغدیانا قرار دارند تا اتیوپی از هندوستان تا سارد – (قلمروی) که به لطف اهورامزدا، بزرگترین خدایان از آن من شد. باشد که اهورامزدا مرا و خاندان سلطنتی مرا حفظ کند.»

در قسمت ورود برج جنوب شرقی دو پیکره بزرگ از دو سگ نگهبان نیرومند قرار داشت که به این شیوه در هیچ کجای خاور نزدیک وجود نداشته است. شکل آنها شبیه به شکل سگ‌های نشسته مصر بود که در دوره بطلمیوس ساخته شده بود. در جلوی برج ورودی شمال غربی احتمالا تندیس دو بز کوهی ایضا نگهبان قرار داشته که مشابه آن در آسیای غربی باستان نبوده است.

ستون‌های آپادانا از جمله ستون‌هایی هستند که غنی ترین تزئینات معماری ستون را دارند و از آن رو به تشریح مفصل آن می‌پردازیم که عناصر متعددی با ریشه‌های گوناگون در همانند آنچه در کتیبه داریوش که قبلاً شرح دادیم آمده است از اقوام گوناگونی تشکیل شده بود. البته همه ستون‌ها عناصری را که در اینجا ذکر می‌کنیم ندارند و بعضی از آنها ساده‌تر هستند. با این حال همگی شکیل و زیبا هستند و با طرح‌های گیاهی شکل ۴ آراسته شده‌اند. فراتر از آن یک شال ته‌ستون ساده بود که در روی آن تنه ستون با ۴۸ قاشقی قرار داشت که این تعداد قاشقی بسیار بیشتر از آنی است که در ستون‌های یونانی که فکر تزئین قاشقی از آنجا سرچشمه گرفته، وجود دارد.

در پایین سرستون حلقه‌ای از کاسبرگهای آویخته شبیه به تزئینات ستون‌های شمال سوریه و فنیقیه تعبیه شده است. یک نیم تاج مهره ماسوره کاسبرگها را به شکل گیاهی شکفته تقسیم می‌کند که همانند سرستون برگ نخلی مصری است. افزون بر این، هر قطعه یک گل پاپیروس در مرکز دارد در بالای این تزئین مصری وار دوباره یک نیم تاج مهره ماسوره قرار گرفته که آن را به قطعه رابطی با هشت طومار دوگانه عمودی تقسیم می‌کند و شبیه به طرح‌های عمومی ساحل شرقی مدیترانه است که در آنجا معمولاً افقی مانند عاج‌های قبرسی و نمرودی و جاهای دیگر که آرایه‌هایی از عاج دارند. در بالای طومارها یک نیم‌تاج مهره ماسوره سوم ساخته شده که پاهای دوجانور که سرستون جانوردیس را تشکیل می‌دهند بر آنها قرار گرفته و به این ترتیب یک سرستون پاکار قوس را به وجود می‌آورند ترکیب مضامین گیاهی با هندسی در این ستون‌های بسیار آراسته تخت جمشید در تضاد با عناصر معماری شرق مدیترانه است که فقط از طومارها و کاسبرگهای آویزان به سبک ایونی تشکیل شده‌اند آنها تجلی‌گاه شرایط متفاوت و ذوق و سلیقه دیگری در ایران و ایونیه هستند.

در آپادانا سرستون‌های پاکارقوس به شکل گاودیس می‌باشند و در ستون‌های تالار اصلی و ستون‌های ساده تر هشتی‌ها و ایوانها قرار دارند غیر از ضلع شرقی که اژدهاهایی به شکل شیر شاخ‌دار وجود دارد تعداد اندکی از این سرستون‌های جانوردیس که جلوه شکوهمندی دارند باقی مانده‌اند و سرستون‌های کاخ داریوش در شوش بهتر حفظ شده‌اند . جلوه کامل آپادانا به پلکان شکوهمندی تعلق دارد که به رواقهای شرقی و شمالی منتهی می‌شود (تصویر (۵) نماهای دیوارک‌ها و پلکان با نقش برجسته‌های درباریان نگهبانان و اقوام قلمرو شاهی که حامل هدیه‌هایی برای شاه هستند پوشیده شده است. نقش بزرگ شرفیایی به حضور شاه که بعدها به خزانه انتقال داده ،شد در مرکز قرار داشت این برجسته کاری‌ها حتی از فاصله دور به دیوارها جان می‌بخشیدند درباره بعضی از جزئیات و ارزیابی سبک حجاری آنها در زیر بیشتر بحث خواهیم کرد. گرچه رنگ‌های این برجسته کاری‌ها تا امروز حفظ نشده است ولی مدارکی وجود دارد که آنها در اصل رنگی بوده‌اند.

در اواخر سلطنت داریوش راه ورود به صفه و تالار آپادانا احتمالاً از پلکانی می‌گذشته که در همین مکان مانند امروز قرار داشته است با وجود این، تأثیر صحنه این پله‌ها که در کنار یکدیگر شروع می‌شوند سپس از هم جدا شده و باز در بالا به هم می‌پیوندند، شاید از تحولات بعدی ۳ ساختمان آنها بوده است.

دیدارکننده پس از رسیدن به بالای پلکان احتمالاً وارد «دروازه همه سرزمینها» (تصویر (۱۵۵) می‌شده که بنایی است که احتمالاً در زمان داریوش آغاز شده و سپس خشایارشا آن را تکمیل کرده است چنان که در کتیبه‌ای ادعا می‌کند که این ساختمان را او بنا کرده است. با این حال او در همان کتیبه می‌افزاید هرچه» در سراسر پارسه زیبا است من کردم و پدرم کرد؛ هر چه زیبا می‌نماید همگی به لطف اهورا مزدا انجام گرفت. در این کتیبه‌های خشایارشا که بی‌گمان او به تنهایی سازنده آنها بوده ،است، اشاره دیگری وجود ندارد.

در ورودی غربی دروازه بیننده با گاوهایی برخورد می‌کند حال آنکه در سمت دیگری که مقابل بناهای روی صفه قرار دارند گاوهای غول‌آسایی به شکل انسان دیده می‌شوند که بی گمان به معنای حامیان صفه هستند در حالی که شکل این مخلوقات مرکب از شکل نگهبانان آشوری متأخر اخذ شده است، این واقعیت که آنها به جای حالت پرش مانند بناهای آشوری تا با دشمنی که از خارج می‌آید درگیر شوند، رو به سوی صفه می‌نگرند، نشان دهنده تغییری در دیدگاه ویژه ایرانیان است .

در زوایه راست محور دروازه همه سرزمین‌ها شکاف سومی وجود دارد که بزرگ‌ترین آنهاست و رو به سوی میدان جلوی آپادانا باز می‌شود از تاریکی اتاق دروازه‌ای که به آپادانا دید دارد با نقش برجسته‌های پایه ستون‌های شکوهمند که در رأس آن ستون‌های سیاه رواقی بزرگ در برابر نور پس زمینه دیوارها قرار گرفته که روزی پابرجا بوده و اکنون فرو ریخته است.

این جلوه بزرگ حاصل طرح منفردی نبوده که معماران داریوش در آغاز فعالیت‌های ساختمانی در روی صفه ابداع کرده باشند. نظر دقیق جیوزپه و آن بریت تیلیا Ann Britt Tilia آن است که نقشه بنا چند بار تغییر کرده که احتمالاً معلول تغییر عقیده داریوش درباره صفه خویش بوده است. در آغاز راه ورود از جنوب به شاه نشینی در کنار کتیبه‌ای بوده که داریوش در آن خواستار حمایت اهوار مزدا برای خویش و استحکاماتی که بنا کرده می‌شود. همه دانشمندان عقیده دارند که خزانه نخستین عمارتی بوده که در صفه بنا شده است. برای فهم این نکته باید هدف ساختن صفه تخت جمشید را دانست در حال حاضر فقط میدانیم که تخت جمشید چه نبوده است اینجا نه مانند شوش مرکز اداری بوده و نه مانند اکباتان و پاسارگاد چنین وظیفه محتملی داشته است زیرا پاسارگاد بی گمان مرکز اداری امپراتوری کوروش محسوب می‌شده است. در مورد خزانه می‌توان عقیده داشت که مسئله امنیت نقش مهمی ایفا می‌کرده است.

بنای دوم کاخ مسکونی بالنسبه کوچکتر داریوش بوده که در بالاترین نقطه صفه قرار گرفته است.

تغییر عمده‌ای که داریوش در آپادانا ایجاد کرد تبدیل بنای مستطیل به مربع بود. این به معنای توسعه نه تنها آپادانا بلکه دیوار خود صفه به سوی غرب بود تا جای کافی برای اتاق رواق غربی ایجاد شود دلیل این تغییر نامعلوم ۳ است اما ظهور تالارهای بعدی هخامنشی را توجیه می‌کند مثلاً آپادانای شوش تقریباً دارای همان ابعاد و اندازه آپادانای تخت جمشید بود، حال آنکه تالار بزرگ صدستون در تخت جمشید، که تالار تختگاه نیز نامیده می‌شد توسط خشایارشا ساخته و به وسیله اردشیر تکمیل شد و این تنها گسترش طرح ایجاد شده در تالار آپادانا را نشان می‌دهد.

این بناهای بزرگ در سمت شمالی صفه، یعنی دروازه همه سرزمین‌ها»، آپادانا، و تالار صدستون ساختمان‌های رسمی و عمومی را تشکیل می‌دادند. برعکس، بناهای ضلع
جنوبی بیشتر مسکونی هستند نظیر کاخ داریوش پشت به پشت آپادانا با زیربناهایی که 5/2 متر بلندتر از کف آپادانا بود.

کاخ رو به سوی جنوب باز می‌شود که ورودی اصلی به صفه در آنجا قرار دارد. بناها با یک تالار پرستون در ،مرکز یک رواق یا ایوان ورودی در جلو و آپارتمان‌هایی با اتاق‌های قرینه در پهلوها و دو اتاق مربع با اتاق‌های فرعی در پشت همگی متقارن هستند و حالت قرینه دارند.

یک راه خروجی در سمت غربی به پله‌هایی که توسط اردشیر سوم ساخته شده منتهی می‌شود بی گمان است که این بناها طی نسل‌ها مورد استفاده قرار گرفته‌اند. اظهار عقیده شده است که رابطه‌ای میان طرح و نقشه اولیه کاخ داریوش و نقشه معبدی که شاه برای خدای آمون در هیبیس در واحه خارگه در مصر ساخته است وجود دارد. شباهت اصلی این دو بنا مبتنی است بر یک تالار مرکزی پرستون که از طریق یک هشتی یا رواق میتوان به آن وارد شد و اتاقهای قرینه‌ای در اطراف آنها وجود دارند. با آنکه وجود چنین رابطه‌ای تا حدی مبهم است اما هر دو بنا بر طبق نقشه دقیقی به طور قرینه ساخته شده‌اند این نشان می‌دهد که معماران از روشهای مشابهی استفاده کرده‌اند نقشه‌های دقیقی که در خاور نزدیک باستان بر روی الواح گلی ترسیم می‌شدند و طرح جزئیات در آنها مقدور نبود بنابراین غیر ممکن نیست که استادکار یک مصری بوده باشد. افزون بر این در کاخ داریوش قرنیزهای ربع گردی مصری به عنوان آرایه روی نعل درگاه‌ها، طاقچه‌ها و پنجره‌ها به کار رفته است. از آن پس تمام بناها در تخت جمشید دارای این قرنیزها
شدند.

ثابت شده است که کف کاخ‌ها که اکنون بیشتر ویران شده‌اند در گذشته همانند کف خزانه که سرخ بوده است و نیز ساختمان‌های داریوش در شوش و بابل قرمز بوده‌اند . از آنجا که کف سرخ را میتوان در عمارت سوم معبد معروف به آفایا در اجینا نیز در حدود سال ۵۰۰ ق.م مشاهده کرد ممکن است این پرسش پیش آید که آیا یکی از این بناها بر دیگری تأثیر گذاشته است و این تأثیر در همین راستا ادامه یافته یا نه.

باستان شناسان هیچ اشاره‌ای به کف سرخ در کاخ خشایارشا در تخت جمشید نکرده‌اند، که شاید معلول این امر باشد که این کار محدود به دوره داریوش بوده است. طرح بنای خشایارشا شبیه به بنای داریوش است ولی دو برابر آن بوده است.

به طور خلاصه سهم معماران داریوش و خشایارشا در ساختن تخت جمشید در معماری دوره هخامنشی عبارت است از تالار مربع ،پرستون پایه‌های ستون‌های بلند که ساختمان‌ها بر روی آنها قرار داشته و قرنیزهای ربع گردی نعل درگاه‌ها. استفاده از تندیس حیوانات که به عنوان تندیس نگهبان تا آن زمان در خاور نزدیک سابقه نداشته است را نیز می‌توان به این موارد افزود

ظاهراً برای صفه هیچ نقشه اصیلی وجود نداشته است، یا اگر وجود داشته، توسط راههای ورودی جدید از سمت غرب به جای ،جنوب چنان که قبلاً گفته شد، به کلی تغییر کرده است.

با این حال پیداست که فکر احداث بناهای منفرد از داریوش بوده است خزانه که اصولاً یک بنای خدماتی بوده در کنار کوه احداث شده کاخ داریوش در بلندترین نقطه صفه ساخته شده و آپادانا که بزرگترین تالار عصر خویش بوده چشم‌اندازی به دشت از سمت غرب داشته و از پایین و از دو میدان شمالی و شرقی دیده می‌شده و عظمت بنا را بر بیننده القا می‌کرده است. پادشاهان بعدی ناچار بوده‌اند بناهای احداثی خود را در درون فضاهای باقی مانده به تناسب جای دهند و همیشه سبک و جهت بناهای داریوش یکم را حفظ کنند و ساختمان‌های خود را از طریق پلکان‌های متعدد با برجسته کاری‌ها و نمادهای مشابه با ساختمان اطراف پیوند دهند.

سازه‌ای که با تمام سازه‌های دیگر روی صفه تفاوت دارد، دیوارک یا جان‌پناهی است (تصویر (۱۶) که در پیرامون گوشه جنوب غربی دیوار صفه وجود دارد و تیلیا بلوک‌ها و قطعات آن را کشف و بازسازی کرد و بقایای آن را در پایه دیوار از زیر خاک بیرون آورد. فن حجاری جان‌پناه نشان می‌دهد که تاریخ آن متعلق به دوره هخامنشیان است. این دیوارک از عناصر بزرگ و کوچکی تشکیل شده که در بالای آن تاجی باریک و بلند از نیم مخروط شاخ گونه وجود دارد. عقیده کاوشگران در مورد اینکه این عناصر معرّف محراب‌ها یا آتشگاه‌هایی بوده‌اند شاید برای تفسیر این دیوارک منحصر به فرد حقیقت داشته باشد. در مورد جنبه‌های اضافی که در دیوارک دیده می‌شود شاید اصطلاح نمادگرایی استحکاماتی به ذهن برسد عناصر کوچک دارای شکل تیر هستند که بر آن کنده شده‌اند و یادآور شکل عمومی سوراخ تیر در استحکاماتی می‌باشند که از دوره آشوریان به پارسیان رسیده است. عناصر بزرگ طرحی مرکب از مربع‌ها و مثلث‌ها دارند که یادآور راه‌های ورودی به برج در تصویری از یک ظرف هیتی است که دیوار شهر را نشان می‌دهد سرانجام، افریزی از زنجیره‌های دندانه‌ای وجود دارد که بر روی آن قسمت بالای هر عنصر قرار گرفته است. این زنجیره‌های دندانه‌ای عملاً از شاه تیرهای سقف که سازه را نگه داشته‌اند سرچشمه میگیرند چنان که در بناهای پهلوی معبد خدای هالدی در موساسیر (شکل) (۵) دیده می‌شود ردیف‌های شاه تیرها ممکن است جزئی از استحکامات باشند و از این رو معنای حمایت داشته باشند که از نوع سازه‌ای که با آن پیوند دارند سرچشمه می‌گیرند.

این تحول شاید از کنگره‌هایی الهام گرفته باشد که معنای نمادین تاج‌های سلطنتی
است که در این مورد مثلاً تاج داریوش روشنگر آشکاری است. این تفسیر از افریزهای زنجیر دندانه‌ای در معماری پارسی و مادی توضیح دهنده وجود آنها در سازه‌هایی است که بی گمان معنایی مذهبی داشته‌اند نظیر معبد نوشیجان و نمای قبر داریوش (تصویر (۲۰) و سایر جاهایی که وجود مفهوم دینی یا آیینی محتمل است، نظیر برج‌های پاسارگاد و نقش رستم زنجیره‌های دندانه‌ای تیر و طرح مرکب مربع‌ها و مثلث‌ها نظیر دیوارک یا جاه پناه در تخت جمشید در شَرَفه‌های merlon روی دیوارهای پیرامون معبد سرخ کتل (افغانستان سده دوم میلادی (تصویر (a۱۷) همراه با پنجره‌های کاذب روی زنجیره‌های دندانه‌ای در سرخ کتل همانند آنهایی که در نوشی‌جان وجود دارند. طرح پنجره کاذب همچنین در آتشکده موجود در قبرهای شاهان هخامنشی و نیز در تزئینات دیواری برج‌های فوق الذکر وجود دارند. احتمالاً تمام اینها دارای معنای ویژه‌ای بوده‌اند که تأثیر نهایی آنها حمایت از سازه و مردمان درون آن است.

تیلیا عقیده دارد که دیوارک یا جان پناه ممکن است به بنای قدیمی تری از آنچه توسط اریک اشمیت کاوشگر کشف و کاخ H نامیده شده تعلق داشته باشد. جان‌پناه، نظیر بسیاری از سازه‌های روی صفه هرگز تکمیل نشد تاریخ و نحوه انهدام آن که به وسیله زلزله بوده یا اعمال انسانی به درستی معلوم نیست اینها گروهی دیگر از پرسش‌های بی پاسخ درباره داده‌های دقیق و معنای بیشتر بناهای تخت جمشید پیش می‌آورند.

بناهای هخامنشیان در شوش طی دهه گذشته بهتر شناخته شده‌اند. با وجود این، طرح‌هایی که در گذشته چاپ شده‌اند روشن می‌سازند که کاخ داریوش (شکل ۶) در پیرامون سه حیاط ساخته شده بود بنابراین به کاخ‌های آشوری ـ بابلی شباهت دارد که در آنها آپارتمان‌های ،سلطنتی اتاق‌های پذیرایی و اداری و نیز مخازن مهمات همگی در درون بنای بزرگ قرار داشته.اند شباهت ویژه‌ای میان کاخ شوش و کاخ سلطنتی بابل مشهور به سودبورگ Südburg وجود دارد با وجود این به نظر می‌رسد که کاخ داریوش به نحو یک‌پارچه‌تری طرح ریزی شده بوده است. به علاوه این کاخ ویژگی عجیبی دارد اتاق‌های طولی بزرگی با دو جفت بیرون نشستگی وجود دارند که بخش‌های باریک اتاق را تقسیم می‌کنند. این ویژگی در خانه‌های عیلامی هزاره دوم ق.م در شوش نیز دیده می‌شود با این حال در کاخ‌های آشوری سارگون (۷۲۱ ـ ۷۰۵ ق.م)، سناخریب (۷۰۴ ـ ۶۸۱ق.م) و آشوربانیپال (۶۶۸ ـ ۶۲۷ق.م)نیز به چشم می‌خورند.

در شوش دو تالار طولی با این ویژگی معمایی در جلوی ردیفی از اتاق‌های ساخته شده در برابر دیوار بیرونی قصر وجود دارد که تصور می‌شود آپارتمان‌های داریوش بوده باشند. از مرکز یکی از این اتاق‌ها که در برابر دیوار بیرونی قرار دارد، یک راه ورودی سالم به حیاط C1 از طریق راههایی در وسط تالارهای طویل موجود است که همان بیرون نشستگی ها را دارد در راه‌هایی که به اتاق مرکزی منتهی می‌شود دو کتیبه بنیادگذاری پیدا شده که با زیبایی بر ورقه‌های مرمری خاکستری کنده کاری شده‌اند. یکی در طرف راست کتیبه ای به زبان عیلامی داشت و یکی در سمت چپ دارای نوشته‌ای به زبان اکدی بود. در این کتیبه اخیر اصطلاح اکدی به معنای «خانه» به کار رفته در تضاد با کتیبه بنیادگذاری که در ۱۹۲۹ پیدا شد و در آن از اصطلاح «کاخ» استفاده شده بود. احتمالاً اصطلاح «خانه» برای بخش خصوصی تر به کار رفته است نظیر آپارتمان‌های فرضی سلطنتی که کتیبه ها در آن پیدا شده‌اند.

متن عیلامی کتیبه حاوی اشارات مفصل به منابع مصالح ساختمانی به کار رفته در بنا و نیز پیشه وران و صنعتگران از ملل مختلف است که در آن کار کرده‌اند. بیشتر اشارات همان‌هایی هستند که در سنگ نبشته یافت شده در ۱۹۲۹ وجود دارد. در اینجا از متن ترجمه فرانسوی آن که توسط ف والا F.Vallat انجام گرفته قسمت‌های اصلی نقل می‌شود .

کتیبه DSF

(سطور ۱۸ ـ ۲۶) این کاخ که در شوش بکردم از راه دور زیور و مصالح آن آورده شد. زمین به طرف پایین کنده شد تا در زمین به سنگ رسیدم. چون کند و کوب انجام گرفت پس از آن شفته انباشته شد. قسمتی ۴۰ ارش در عمق، قسمتی دیگر ۲۰ ارش در عمق روی آن شفته کاخ بنا شد حفر زمین و انباشتن محل آن با ریگ درشت و قالب‌گیری، آجر کار بابلیان بود که آن را انجام دادند.

(سطور ۲۶ ـ ۴۴) چوب سدر را از کوه موسوم به جبل لبنان آورده‌اند. مردم آشور آن را تا بابل آورده‌اند و از بابل تا شوش آن را کارین‌ها و ایونیان حمل کرده‌اند. چوب یا کا(میش مکن) از قندهار و از کرمان حمل شد طلایی که در اینجا به کار رفته از سارد و بلخ (باکتریا) آورده شد. سنگ گرانبهای لاجور و عقیق را که در اینجا به کار رفته از شغل آورده‌اند سنگ فیروزه گرانبها را از خوارزم آورده‌اند. نقره و مس که در اینجا به کار برده‌اند از مصر آورده شد آرایه‌هایی که دیوارها آراسته‌اند از ایونیه آورده شده. عاجی که به کار رفته از حبشه هند و رخج آراخوزیا حمل شده. ستون‌های سنگی که اینجا کار گذاشته شده از شهری به نام آبیرادو (ابیر دوش) در عیلام خوزستان آورده شد.

سطور (۴۴ ـ ۵۲)هنرمندانی که سنگ را حجاری کرده‌اند، ایونیان و ساردیان بودند و زرگرانی که طلا را کار کرده‌اند مادی و مصری بودند. کسانی که بر چوب ترصیع کرده‌اند از مردم سارد و مصریان بودند آنان که آجرهای مینایی ساخته‌اند بابلی بودند. مردانی که دیوارها را آذین نموده‌اند مادی و مصری بودند.

داریوش در جهت شمال شرقی کاخ چنان که در طرح بناهای هخامنشی روی تل( شکل ۶) دیده می‌شود آپادانا را در سمت شمال شرقی کاخ بنا کرد. گوشه‌های ساختمان در جهات شمال ـ شرق ـ جنوب ـ غرب بودند فقط از این لحاظ است که طرح آپادانای شوش با آپادانای تخت جمشید تفاوت دارد، گرچه در جهت جنوب غربی آن قدر از بنا حفظ نشده که نشان دهد آیا همان اتاق‌های خدماتی آن سمتی را که تخت جمشید داشته است داشته یا نه در مورد تالار چهارگوش ظاهراً اصیل یکی از آنها در شوش، باید فرض کرد که این یکی از دو تالار آپادانا بوده است. با وجود این ظاهراً یک تالار اجلاس بزرگ برای برگزاری جلسات سیاسی پارسیان و مادها وجود داشته و بعضی از ساختمان‌هایی نیز بوده‌اند که پیش از ساخته شدن آپادانا بدین منظور مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند البته اگر تالار آپادانای شوش به راستی پس از آپادانای تخت جمشید ساخته شده باشد. در شوش دسترسی به جاده ساحلی مرتفعی که کاخ آپادانای داریوش بر روی آن ساخته شده از طریق دروازه‌ای بوده که خود او بنا کرده بود (شکل ۲۷). این تالار پر ستونی بود که دو اتاق مستطیل در جنب آن قرار داشت در جلوی تالار و مقابل مجموعه کاخ دو تندیس شاه که فقط یکی از آنها باقی مانده است قرار داشت ارتفاع این دو تندیس در اصل ۳ متر بوده که البته سر و شانه‌ها از بین رفته‌اند. قطعاتی از یک مجسمه با همین اندازه در هر دو طرف دروازه پیدا شده است در مورد مجسمه بعداً همراه با سایر پیکرتراشی‌های زمان داریوش بحث خواهیم کرد.

یک دیوار خشتی بناهای روی تل آپادانا را احاطه کرده بود در درون این دیوار فقط کاخ داریوش و آپادانا قرار داشت. هیچ خانه شهری وجود نداشت؛ و هیچ چیزی از به اصطلاح آکروپولیس (ارگ) شوش از زیر خاک کشف نشده است. تاکنون فقط بناهای کاخی دوره هخامنشی و نیز استحکامات شناخته شده‌اند و در ارتباط با این بناها ـ هیچ شهری کشف نشده است.

اردشیر دوم (۳۵۹/۸۴۰۴ ق.م) کاخی در طرف دیگر رود کارون (به فرانسوی به نام شائور) بنا کرد تالار پذیرایی این مجموعه کاخ به کاخهای آپادانای داریوش شباهت دارد جز آنکه رواق‌های ورودی در سمت‌های شمالی و جنوب کوتاه‌تر هستند و در آنجا اتاق‌های قرینه‌ای ساخته شده‌اند و راهروی باریکی نیز میان تالار پرستون و رواق غربی وجود دارد. غیر از این تفاوت‌ها ساختمان همان نوع ابداعی داریوش یکم را داشت است، بنابراین نشان می‌دهد که معماری رسمی هخامنشیان ادامه سبک او بوده است.

پیکرتراشی

برای بررسی برجسته کاری‌ها و پیکرتراشی‌های موجود در تخت جمشید و شوش در توالی ساده شدنشان برای جنبه تزئینی یافتن باید به آثار اولیه داریوش در بیستون و پاسارگاد توجه کرد برجسته کاری داریوش در بیستون که به منظور گرامی‌داشت و یادبود پیروزی او بر گئومات مغ و سایر شاهان دروغین نقش شده است، معمولاً به عنوان نخستین کارهای زمان سلطنت او و مربوط به پیروزی‌هایش در سال ۵۲۱ ق.م تلقی می‌شود. سبک آن با سبک خزانه سیفنیان در دلفی (حدود ۵۲۵ ق.م) مقایسه شده است که در آنجا به راستی رفتار مشابهی با شخصیت‌های شکست خورده شده و فاتحان پا بر آنها گذاشته‌اند که تأثیری از عمق و حجم پدید می‌آورد به خوبی پیداست که محتویات و مفاد سنگ نبشته بیستون نسخه برداری شده و توسط دستگاه اداری داریوش در سراسر امپراتوری انتشار یافته است. قطعات پیدا شده در بابل کمتر شناخته شده هستند . اگر برجسته کاری در محلی قرار گرفته بود که قطعات در آنجا پیدا شده بودند در بیرون خیابانی بود که به دروازه ایشتار منتهی می‌شد. همچنین محتاطانه اظهار نظر شده است که این مضمون می‌بایست در کاشی‌های نقاشی شده در شوش بازسازی شده بوده باشد چون یکی از قطعات یک کاشی یا به چنین صحنه‌ای تعلق داشت یا متعلق به صحنه یک قهرمان سلطنتی بود که با غولی می‌جنگید مضمون اخیر بارها در تخت جمشید دیده شده و به احتمال زیاد در کاشی‌ها نیز نقش بسته است. به هر صورت این قطعه کوچک نشان می‌دهد که تصویر گاردهای «عیلامی» یگانه مضمون چهره‌های انسانی در کاخ داریوش در شوش نبوده است.

نقش برجسته‌های کاشی‌های گاردهای عیلامی تصویر (۱۸) آنها را با رداهای بلند
آویخته نشان می‌دهد که جامه عمومی پارسیان بوده است. اگر آنها را با تصاویر بیستون مقایسه کنیم می‌بینیم که در اینجا جنبه کمتر تجسمی و حجمی و بیشتر صوری وجود دارد.

آستین عریض ـ به صورت هنری و شاید در واقعیت ـ با چین‌های مورب بود و لبه زیگزاگ در یک جهت به صورت قابل بررسی دوخته شده بود. در قسمت پایین لباس یک رشته برآمدگی‌های مقعر از یک طرف به طرف چین‌های عمودی انحنا پیدا کرده و در دو جهت قرینه است. ساختار کنونی لباس هنوز نامعلوم است چون آزادی عمل هنری قابل توجهی در تزئینی کردن چین‌ها به کار نرفته است چین به عنوان ابزاری برای جلوه هنری ـ در این مورد تجلی و بیان یک صحنه باشکوه ـ نمی‌توانسته ابداع یک هنرمند خاورمیانه‌ای بوده باشد، زیرا از نظر آنها تزئین لباس به تنهایی ابزار نشان دادن تجمل و ثروت صاحب آن بود. با وجود این هنرمندانی که با تحولات چین یونانی آشنا بودند ظاهراً این وسیله بیان را برای نشان دادن کمال زیبایی لباس و نیز ظاهر طبیعی چهره‌ها افزوده‌اند ،بنابراین، این عقیده که ایونیان برجسته کاری‌های کاشی‌کاری گاردها در شوش را طراحی کرده‌اند چندان دور از احتمال نیست. این کاشی‌های برجسته با کاشی‌های بابلی فرق دارند که به جای سفالینه سازی به مکلس کردن یا خمیر شیشه گری می‌پرداختند و به جای رنگ‌های دیگر در طرح‌های خود از رنگ‌های سیاه استفاده می‌کردند. بنابراین طرح‌های دقیق در هنگام پختن آجرها در کوره‌های ایرانی بدون تغییر می‌ماندند. جامه‌های الگویی زیبای گاردها این اندیشه را پیش می‌آورد که مراسم پرشکوهی در دربار ایران برپا بوده است.

اظهار عقیده شده است که این کاشی‌های برجسته کاری شده پیش از آن که کار در تخت جمشید به مرحله‌ای برسد که سنگ‌تراشان برجسته کار به وجودشان نیازی باشد در شوش ساخته می‌شدند .همین نکته ممکن است در مورد برجسته کاری کاخ P در پاسارگاد ( تصویر ۱۷) نیز صادق باشد که در آنجا برجسته کاری روی کاشی بر حاشیه‌ای که در وسط چین‌های عمودی دیده می‌شود تأکید داشت. در پاسارگاد حاشیه کاری با فلز ،مناسب مانند، یونان، انجام می‌گرفت، مثلاً در پیکرتراشی‌های معبد آفایا Aphaía در اجینا که در آنجا چین تندیس الهه آتنا با آنچه در پاسارگاد دیده می‌شود از لحاظ حالت ،طبیعی تأثیر عمیق و ترتیب چین‌های طولی در جلو و چین‌های مورب در اطراف مورد مقایسه قرار گرفته است. این عقیده که گروه‌های گوناگونی از هنرمندان یونان شرقی توسط شاهان هخامنشی داریوش و خشایارشا دعوت شده‌اند که خدمات مورد نیاز آنها را انجام دهند، با توجه به وجود سبک‌های گوناگون در هنر کلاسیک هخامنشی در قیاس با مراحل مختلف توسعه هنر یونان دور از راستی نیست.

مرحله سبک هخامنشی در برجسته کاری‌های کاخ P در پاسارگاد نیز مشابه همان چیزی است که در نمای گور داریوش دیده می.شود داریوش فضای با ابهت و هولناک دره نقش رستم (تصویر ۱۹) را برای مقبره خود انتخاب کرد که در درون آن دهلیزی وجود دارد که تاق‌های قوسی تقریباً مستطیل گونه تا داخل صخره ادامه می‌یابند. محل‌های تدفین کنونی حفره‌های مستطیلی در کف تاق‌های قوسی هستند. شاید داریوش اندیشه احداث چنین گورهای صخره‌ای را از اورارتوها کسب کرده باشد. با این حال چیزی که جدید بود شکل نمای گور بود یک تقاطع صلیب گونه غول آسا (تصویر (۲۰ که روی بخش میانی آن نمای یک کاخ هخامنشی حجاری شده، که شاید به معنای کاخ داریوش باشد. در قسمت بالای آن تصویر شاه روی یک سکو یا صفه‌ای به سوی یک آتشگاه که آن نیز بر یک پاسنگ ( سنگ زیرین ) ته‎ستون یا سکو قرار گرفته است، و یادآور پاسنگ‌های محوطه مقدس پاسارگاد می‌باشد. میان شاه و آتشگاه در آسمان تصویری ریش‌دار و تاج بر سر با بال‌های گسترده قرار دارد که معمولاً آن را خدای بزرگ و متعال زرتشتی یعنی اهورامزدا دانسته‌اند تصویری که در واقع فرنه (فر) یا بخت شاهی است.

آتش آتش شخصی شاه بود که در هنگام جلوس او بر تخت روشن می‌شد و میبایست تا پایان سلطنت او روشن بماند. شاه بر روی سکویی نشسته است که بر سر یک اژدها ـ شیر شاخدار ختم می‌شود و معنای آن معلوم نیست سکو را مردم و اقوام امپراتوری بر سر گرفته‌اند ابعاد و فضای ،تصویر شاه را به عنوان شاهی با عظمت و یکتا نشان می‌دهد. در میان شش فردی که در اطراف شاه هستند و یاران او تصور شده‌اند، یکی از آنها گوبریاس تصویر (۲۱) است که چهره او با حالت انفرادی فوق العاده و ظرافت فراوانی پرداخت شده است. تردید در اینکه این تصویر با اجازه داریوش نقش شده و به اتمام رسیده امری دشوار است.

وضعیت نمای گور داریوش الگوبرداری شد و الگوی قبر هر یک از شاهان هخامنشی
که در نقش رستم و تخت جمشید دفن شده بودند قرار گرفت گرچه وجود تغییراتی اندک تحول سبک را در محدوده یک شمایل نگاری ایستا نمایان می‌سازد. برجی که داریوش در دشت و رو به روی گور خود برپا کرده، در فصل بیستم مورد بحث قرار گرفته است و اظهار نظر شده است که آن و برج پاسارگاد محل نگهداری ساز و برگ و وسایل شاهانه بوده‌اند. چه بسا اینجا انسان به یاد جامه کوروش بیفتد که هر یک از شاهان هخامنشی هنگام جلوس بر تخت و پذیرش مقام سلطنت موظف به پوشیدن آن بودند و شاید در اینجا نگهداری می‌شد.

مرحله سبک دار هنر داریوش که در کاخ او در تخت جمشید به آن برخورد می‌کنیم، ظاهراً با کمی استثناء ـ رسمی‌تر و پیشرفته تر از برجسته کاری مقبره اوست. برجسته کاری‌ها را بر لغازهای چارچوب در سنگی بزرگ کاخ حجاری می‌کردند. در لغازهای تالار اصلی که به اتاق‌های تالار اصلی منتهی می‌شود یک قهرمان سلطنتی مشغول نبرد با شیر (تصویر a۲۲) گاو یا شیردال غول مانندی است. لغازهای منتهی به رواق ورودی شاه را نشان می‌دهند که با دو ملازم خود که مگس پران یا سایه بانی بر سر شاه گرفته‌اند که این دومی بی گمان در هنگام بیرون رفتن شاه لازم بود دیده می‌شوند آغازهای درهای منتهی به اتاق‌های عقبی شاه را با یک مگس پرانی که روی سرش گرفته شده نشان می‌دهد (تصویر (۲۲). برجسته کاری‌هایی که بر لغازها حجاری شده‌اند و مابین در اتاق‌ها هستند ملازمینی را نشان می‌دهند که ظرف‌های روغن و پارچه‌هایی را حملمی‌کنند که بی‌گمان برای پاک کردن روغن است. این برجسته کاری‌ها به روشنی مشخصمی‌کنند که قسمت عقبی ساختمان محل مسکونی بوده است. سایر برجسته کاری‌ها ورود و خروج معمول شاه را به آپارتمان خصوصی او و به شیوه نقاشی‌های گور مصری نشان می‌دهند این مفهوم را شاید بتوان با این واقعیت مسلم در آمیخت که تصویر شاه بر برجسته کاری‌ها می‌خواهد مشخص سازد که شاه در کاخ خود گام بر می‌دارد و بیننده باید به تأمل در این امر بپردازد

شاید بتوان مضمون تصاویر قهرمان شاهی که بر غول یا جانور خطرناکی پیروز می‌شود را نمادی تفسیر کرد که از شمایل نگاری آشوری به ارث رسیده است. در این شمایل‌ها شاه در حال کشتن شیری است که نقش آن سنتی بود مربوط به زمان شلمنصر سوم (۸۵۸ ـ ۸۲۴ ق.م) تا زمان آشوربانیپال (۶۸۸ ـ ۶۲۷ ق.م). با وجود این باید متذکر شد که شاه آشور فقط با شیرهایی مبارزه می‌کرد که مانند انسان‌ها بر روی دو پای خود ایستاده بودند حال آنکه قهرمان سلطنتی ایرانی با غولهای فوق طبیعی نبرد می‌کرد. برجسته کاری‌هایی که شاه را با ملازمین خود در حال قدم زدن نشان می‌دهند از جمله عالی‌ترین و فاخرترین نقشهای صفه هستند و بی‌گمان توسط پیکرتراش بسیار استادی حجاری شده‌اند. در مورد شناسایی هنرمند خاصی که در زمان سلطنت داریوش در تخت جمشید کار کرده باشد و سبک کار او و اجرای جزئیات هیچ تلاشی انجام نگرفته است. اختلاف نظر و جر و بحثی که درباره برجسته کاری‌های مربوط به شرفیابی به حضور شاه تشدید شده است از فقدان مشاهده دقیق سرچشمه می‌گیرد که بدون آن به نتیجه‌گیری قابل اطمینانی نمی‌توان دست یافت.

دو برجسته کاری شرفیابی به حضور یک شاه ایرانی را نشان می‌دهند. یکی از آنها که بهتر حفظ شده و در موزه باستان شناسی تهران است در تصاویر ما در این کتاب وجود دارد تصویر (۲۳). در اینجا چهره شاه به سوی راست است دیگری که در تخت جمشید مانده است شبیه اولی است ولی صحنه برعکسی دارد و چهره شاه به سوی چپ است (تصویر a۲۴) در پشت شاه که بر تخت نشسته است ولیعهد دیده می.شود پیشکار شاه با حوله و اسلحه دار که در پشت شاهزاده قرار دارند، احتمالاً نوع تشریفات قرار گرفتن شاه بر تخت و نحوه ایستادن اطرافیان او را نمایان میسازد شخصی که به حضور شاه بار یافته است تا مدتها پیش از روی جامه‌اش نوع شلوارش و کلاهی با طرح کلی پیازی مردی مادی پنداشته می‌شد بیش از آن که هدف در این مرحله از تحول رسمی لباس در امپراتوری هخامنشی نشان دادن خصوصیت صرفاً قومی بوده باشد، لباس احتمالاً کارکردی نظامی داشته است. در صحنه مورد بحث بسیاری از دانشمندان این مرد را به صورت زیبایی سازمان دهنده اصلی هیئت‌های نمایندگی اقوام امپراتوری می‌دانستند. حرکت خاص دست او احتمالاً بدین معنی است که میخواسته مانع شود تا تنفس او شاه را بیازارد یا بیالاید.

برجسته کاری‌ها توسط اشمیت در یک مجموعه از خزانه توسعه یافته داریوش در حیاطی که با چهار رواق یا ایوان احاطه شده بود که در دو تای آنها برجسته کاری‌ها بر دیوار نقش شده بودند مورد کاوش قرار گرفت. این مجموعه جنبه‌های ویژه متعددی داشت، نظیر درگاهها با تزئینات نقاشی شده و محلی برای دو جفت تندیس ،نگهبان، احتمالاً سگ‌ها یا شاید بزهای کوهی یا گاوها اشمیت در مورد این عناصر متمایز به این نتیجه رسید که برجسته کاری‌ها برای خزانه ساخته شده بوده‌اند و این احتمال که آنها برای آپادانا ساخته شده بوده‌اند را رد می‌کرد.

با وجود این، معلوم شده که فرض اخیر درست بوده و از بقایای چتر یا سایبانی که هنوز در محل نمای پلکان آپادانا وجود دارد ثابت می‌شود پرسش‌هایی که بی‌درنگ پیش می‌آید آن است که چرا این برجسته کاری‌های عالی و زیبا به محلی انتقال داده شده‌اند که مدت مدیدی از دید چشم‌ها پنهان باشند حتی تاریخ‌گذاری برجسته کاری‌ها در زمان داریوش مورد تردید قرار می‌گیرد چون پسرش خشایارشا ادعا کرده که سازنده نماهای پلکان آپادانا بوده است. اما در جایی دیگر او پدرش را سازنده اصلی آپادانا ذکر کرده است. اما فقط کتیبه‌ای که بعضی دانشمندان ترجمه کرده و کاملاً آماده پذیرش نظریه ه فون گال H.Von Gall هستند مبنی بر اینکه در برجسته کاری جلسه شرفیابی به حضور شاه این خشایارشا است نه داریوش که تاج بر سر دارد مطرح نیست؛ بلکه فون گال استدلال دیگری مطرح کرده مبنی بر این که تاج شاه بر تخت نشسته فاقد آرایه‌های خاص تاج داریوش است.

موفق بودن کتیبه پلکانی خشایارشا با این عقیده مورد تردید قرار می‌گیرد که این کتیبه هنگام تکمیل ساختمان و در زمانی حجاری شده که از زمان مرگ داریوش به حد کافی گذشته بوده که خشایارشا بتواند ادعا کند که تزئین نمای پلکان به او تعلق دارد گرچه کار را داریوش آغاز کرده بوده است با وجود ،این استدلال اینکه خالق این اثر هنرمندی از زمان داریوش بوده است از لحاظ سبک کار به قوت خود باقی است بدین منظور یک اثر قابل تاریخ‌گذاری در مرحله آخر سلطنت داریوش و نشان دادن ویژگی‌های سبک هنری باید به بحث گذاشته شود چنین اثری می‌تواند مجسمه داریوش باشد که در شوش کشف شده است .

مجسمه از یک سنگ استعاره‌ای خاکستری تیره مایل به سبز به نام گراویک ساخته شده است که معادن آن در منطقه وادى حمامة وجود دارد این معادن در سراسر دوره پیکرتراشی مصری مورد استفاده بوده است اما سنگ خاکستری مایل به سبز آن به خصوص در دوره تسلط ایران بر مصر بسیار مورد توجه بوده است. ده کتیبه کوتاه در نقاط مختلف وادی وجود دارد که میان سال‌های ۴۹۶ تا ۴۹۲ ق.م توسط استاد پیکرتراش مخصوص شاه حجاری شده است. گرچه قابل فهم است که نظیر این سنگ که مجسمه با آن ساخته شده در منطقه بین همدان و بروجرد نیز وجود داشته ، ولی منشاء مصری آن که با سبک مجسمه مطابقت ،دارد بیشتر محتمل به نظر می‌رسد.
مجسمه مورد بحث که عمود و مغرور حدود 95/1 متر آن حفظ شده (تصاویر ۲۵ و۲۶) در اصل حدود ۳ متر ارتفاع داشته و بر روی یک پایه 51/0 متری قرار گرفته بوده است. مجسمه و پایه آن از یک سنگ یک‌پارچه تراشیده شده‌اند. مجسمه پای چپ خود را به پیش نهاده و دست راست در قسمت کف دست از بین رفته که احتمالی دستمالی به دست داشته است.

بازوی چپ مورب است و بهتر حفظ شده و شده و گُلی به دست داشته که فقط ساقه آن باقی مانده است. شاه لباس تشریفاتی بلند و عریض پارسی را به تن دارد که بازوها را می‌پو شاند و با کمربندی به کمر بسته شده است.

پهنای جامه با چین‌هایی کاهش یافته بود که در دو مجموعه در طرفین روی هم جمع شده‌اند. یک رشته چین‌های عمیق در وسط آویخته‌اند؛ این چین‌ها در پشت در ستون پشتی بالا می‌روند و به شیوه طبیعی بر چین‌های دیگر غلبه می‌کنند شکل چین‌ها به نظر می‌رسد که با چین‌های استادان خیاط ایونی فرق دارد و بنابراین به رغم این که این گونه چین ممکن است منشاء یونانی داشته باشد مسأله اینکه یک پیکرتراش ایونی این مجسمه را ساخته باشد منتفی می‌شود. به نظر می‌رسد که کفش‌های شاه کاملاً اندازه و مناسب پای او بوده و بدون بندهایی هستند که معمولاً کفش‌های نگهبانان و سایر تندیس‌های نظامی با آنها بسته می‌شوند. گفته شده است که کفش‌های شاه در اصل رنگی بوده‌اند و این نشانه آن است که در عهد باستان مجسمه را رنگ می‌کرده‌اند این عقیده درباره ساخت اجمالی تندیس‌های گاوهای بالدار که بر غلاف خنجری که بر کمر شاه بسته شده نیز اظهار گشته است این طرح‌های کلی بی‌گمان نقاش را در فاصله گذاری رنگ‌ها بر تندیس‌ها هدایت می‌کرده است به نظر می‌رسد که کمربند شاه از ماده نرمی ساخته شده بوده و پلاکت‌هایی با خط هیروگلیف مصری بر آن وجود داشته است. در یکی از آنها داریوش شاه مصر علیا و سفلی استاد اجرای شعائر، داریوش ـ باشد که زندگی جاوید داشته باشد خوانده شده است. پلاکت آن طرف دیگر، داریوش را «ارباب دو سرزمین می‌نامد.

در سوی چپ تندیس یک کتیبه طولانی به خط کلاسیک هیروگلیف مصری پیلی‌های لباس را آراسته است. در این کتیبه داریوش فرزند خدای آتوم خوانده شده، نامی که تحت آن «رع»، خورشید پرستیده می‌شد گفته می‌شود که الهه نئیت سائیس، الهه برتر سلسله بیست و ششم سائیت قبلی هخامنشیان سلسله بیست و هفتم بودند به داریوش کمانی داده که با آن بر تمام دشمنان خویش پیروز شود فرمول‌های به کار رفته به طور سنتی مصری بودند با این حال عقیده و ایمان شخصی داریوش را نیز همان گونه که در متن نمای گور او وجود دارد بیان می‌کردند. بی‌گمان داریوش از سوی دستگاه روحانیت مصر به عنوان فرعون پذیرفته شده بود و بیشتر اندیشه‌های مذهبی و سیاسی او در سنگ نبشته‌ها و شمایل‌های ایرانی تحت نفوذ مصر قرار داشت.

محتوای سنگ نبشته با مفاد حک شده بر پایه مجسمه انطباق دارد. دو ترکیب همسان از «اتحاد دو سرزمین» در جلو و عقب پایه مجسمه وجود دارد. دو نقش باروری بر سرشان لیلی مصر علیا یا پاپیروس مصر سفلی دارند و ساقه‌های این گیاهان را در گرداگرد هیروگلیف گره می‌زنند که به معنای وحدت و «اتحاد» است. در قسمت‌های طولی پایه مجسمه تصویری از اقوام و ملل قلمرو پادشاهی نقش بسته که لباس و نوع قومی آنها مشخص است و در هر طرف دو ردیف ایستاده‌اند. هر تصویر بر بالای قاب در زانو زده که شکل بیضی دارد با کنگره‌هایی که معرف طرح دژ است و نام کشوری را که تصویر متعلق به آن است معرفی می‌کند. درباره این تصویرها دوباره هنگام بحث درباره هیئت‌های نمایندگی اقوام در برجسته کاری‌های آپادانا سخن خواهیم گفت.

حالت زانو زدن افراد با دستهای بالا برده و نخل‌های برافراشته چنان است که گویی تندیس شاه را نگه داشته‌اند و بسیار شبیه به تصاویر متعدد شاه ترهقه (کوشیت) از سلسله بیست و پنجم (حدود ۶۹۰ ـ ۶۴۰ ق.م) است. در عین حال بی گمان به درستی با اندیشه اقوامی که حامی پیوند با ملل قلمرو شاهنشاهی هستند و شاه نشین پادشاه ایران را در نمای گورستان او نگه داشته‌اند مطابقت دارد. با این حال باید متذکر شد که حرکت خاص عیلامی در دعا و درخواست نیز یکی از دست‌هایی است که بلند شده و نخل‌ها را به دست گرفته است. این حرکت ممکن است برای بیننده ایرانی معنایی دوگانه داشته باشد. استادی و طرز کار پایه مجسمه از نوع مصری است که احتمالاً قبل از رنگرزی با گچ سفید با لایه ظریفی از دوغاب آهک پوشانیده شده است. قاعدتاً . حداقل سه نمونه از این مجسمه داریوش وجود داشته که اصل آن در معبد آتوم در هلی پولیس بوده که بنابر متن سنگ نبشته روی مجسمه در آنجا قرار گرفته ، و دو تای دیگر در دروازه شوش بوده‌اند. این نشان می‌دهد که نفوذ مصر بر سبک داریوش، حتی در کارهایی که مانند مورد مجسمه آشکار نیست احتمالاً شایان توجه بوده است. اینجا می‌توانیم به مجلس باریابی به حضور شاه در برجسته کاری‌ها بازگردیم و رابطه آن را با مجسمه متذکر شویم که مدرکی برای نفوذ مصر و نیز ابعاد و اندازه چهره شاه محسوب می‌شود. مثلاً گل‌هایی که شاه و ولیعهد به دست گرفته‌اند شکل (b۲۴). از لحاظ شکوفه‌ای که میان دو غنچه قرار گرفته شکل نوعی مصری دارند افزون بر این نحوه ساقه گل‌ها ویژه سبک گل‌های مصری است. یک جنبه دیگر که از هنر مصری سرچشمه می‌گیرد، نحوه خطی است که پلک بالای چهره کسانی که در برجسته کاری باریابی حضور دارند بر روی پلک پایین خم شده است تصویر (c۲۴ (این جنبه که هرگز در هنر بابلی و آشوری وجود ندارد و در هنر یونانی هم تا پیش از آثار نیمه دوم سده پنجم ق.م دیده نشده بود، ویژه هنری مصری از سلسله بیست و پنجم تا دوره بطلیموس محسوب می‌شود.

سرانجام در اندازه تندیس شاه در برجسته کاری‌های مجلس باریابی و مجسمه شوش شباهتی وجود دارد اگر تندیس نشسته شاه در برجسته کاری‌ها ایستاده بود، ارتفاع آن حدود ۳ متر یعنی به اندازه مجسمه می‌شد. این ابعاد احتمالاً خاستگاهشان هنرمندان یونانی دربار داریوش است از این لحاظ که اندازه بزرگتر خدایان نسبت به انسان‌ها در بعضی از برجسته کاری‌های مذهبی آنها دیده می‌شود. تندیس‌هایی که اندازه انسانی دارند تأثیرگذارتر از تندیس‌های غول آسایی هستند که رابطه‌ای را با انسان نمایان نمی‌سازند.

پس چنین به نظر می‌رسد که در تخت جمشید و در مصر سبکی در آخرین دهه سلطنت داریوش رشد یافته که در آن عناصر یونانی و مصری به طور هماهنگی با هم ترکیب شده‌اند. در مورد مجسمه پیدا شده در شوش می‌توان گفت که این تاریخ‌گذاری مسلّم و در مورد برجسته کاری مجلس باریابی حداقل می‌توان گفت که محتمل است. برای ارزیابی کیفیت کار هنرمند مسئول آفرینش برجسته کاری مجلس باریابی باید متذکر شد که ظرافتی که در خلق تندیس شاه با تخت بلند تصویر (a۲۴ (به کار رفته چنان که هرگونه آرایه برجسته‌ای را در برابر سر ریش‌دار شاه ناچیز جلوه می‌دهد شایان اهمیت است. ضمن آنکه تخت شاه نیز شکوهمند است و فضایی ایجاد می‌کند که توجه به شاه جلب می‌شود. افزون بر این فضای خالی بالای دو مجمر یا بخوردان که شاه را از مرد باریافته جدا می،سازد فاصله میان دو چهره را نمایشی تر می‌کند با این حال مرد باریافته نیز همان جنبه نیرومند شاه و اشخاص موجود دیگر در برجسته کاری را دارد علت آن تفاوت ویژگی‌های فردی است نظیر آنچه در هنر بعدی یونانی و رومی دیده می‌شود و هرگز در هنر خاور نزدیک باستان دیده نشده است. در عوض در سبکی که قاطعانه بر شاهی نظیر داریوش در تخت جمشید متمرکز می‌شود یا بر آخناتن در آمارنا، یا بر آشور نصیر پال در نمرود، به نظر می‌رسد که خصلت متمایز سایر اشخاص در برجسته کاری‌ها همانند خصوصیت شاه برجسته مینماید. بنابراین شاید ساده شدن اشکال برای جنبه تزئینی یافتن چهره داریوش را تا حدی در تخت جمشید به عقب می‌کشد تا به آن زیبایی بیشتری ببخشد چنان که هر پیکرتراش در زمان داریوش و حتی پس از او به این شیوه متوسل شده است.

در اصل، برجسته کاری‌های مجلس شرفیابی در هر گوشه شان قاب‌هایی سه گوش دارند که هر یک حمله شیری را به گاوی بلند شده نشان می‌دهند و این مضمون در تمام پلکان‌های اصلی روی صفه تخت جمشید وجود دارد (تصویر ۲۷ (مبارزه میان شیر و گاو مضمونی است که تاریخ آن به اواخر هزاره چهارم قبل از میلاد و به هنر بین النهرین و ایران باز می‌گردد که بر اشکال مختلف مورد تفسیر قرار گرفته است و در دو. در دوره هخامنشی شیر احتمالاً نماد قدرت پادشاهی بود که در برابر آن حتی یک نیرومند نظیر گاو نمی‌توانست از خود دفاع کند.

برجسته کاری‌های مجلس شرفیابی به نحوی طرح ریزی شده‌اند که در مرکز آنها ترکیبی از سه ردیف برجسته کاری در هر طرف نمای پلکان آپادانا وجود دارد. در یک طرف همراهان یا ملتزمان ،شاه ارابه‌ها نگهبانان و اشراف صف آراسته بودند؛ در طرف دیگر ۲۳ هیئت نمایندگی از ملل تابعه امپراطوری هدایای خود را در دست داشتند تا تقدیم شاه بزرگ کنند (تصویر ۲۸) تزئین پلکان شمالی و شرقی همانند تصاویر آینه‌ای از هر یک بود اما در جزئیات و سبک اجرا تفاوت‌هایی وجود دارد نمای پلکان شمالی از همه قدیمی تر بود و عناصر بربریت را در گذر اعصار به نمایش میگذاشت پلکان شرقی فقط در سال۱۹۳۲) ۱۳۱۱ (توسط هرتسفلد کشف شد. بنابراین این پلکان بالنسبه خوب حفظ شده و مطالعه جزئیات آن برعهده گرفته شده است.

حاصل یک بررسی جدید پذیرش این نکته است که کمانداران پارسی که تعداد ۲۰۰ تای آنها در پلکان وجود دارد تصویر (۲۹) به وسیله گروه کوچکی از هنرمندان حجاری شده‌اند که تحت نظر یک استادکار کار می‌کرده‌اند. ظاهراً این هنرمندان در کنده کاری بخش‌هایی از حجاری نظیر چهره یا ترکش متخصص بوده‌اند و تصویر کمانداران را به صورت سری حجاری می‌کرده‌اند. این نکته توضیح دهنده یکدستی برجسته کاری‌ها است. بیشترین بخش کار برعهده هنرمندانی بوده که به حجاری هیئت‌های نمایندگی گوناگون می‌پرداخته‌اند هر یک از این گروه‌ها از گروه بعدی توسط طراحان مصری جدا می‌شده‌اند که مستقیماً در زیر یا بالای گروه قبلی کار می‌کرده‌اند در هر هیئت نمایندگی مرد اول به تناوب یک «پارسی» یا یک «مادی» است اما تعداد افراد در هر گروه تفاوت می‌کند، به ویژه اگر همراه آنها یکی از جانوران نظیر اسب گاو یا شتر وجود می‌داشته است. با این حال هیچ گروهی به صورت شلوغ و انبوه یا بی تناسب و ناجور حجاری نشده است؛ فاصله گذاری میان آنها باید با دقت و پیش از کنده کاری روی دیوار، روی یک «پاپیروس» طراحی شده باشد ثبت‌های افقی همراه با درختان شبکه‌ای را تشکیل می‌داده‌اند که هیئت‌های نمایندگی در درون آن به تناسب جا بگیرند برای چنین طراحی ترکیب افقی و عمودی هیچ پیشینه‌ای در خاور میانه وجود ندارد ،برعکس در نقاشی دیواری بازسازی شده اتاق تخت سلطنتی سارگون در خُرساباد طرح‌های ثبت افقی با طرح‌های ثبت بالایی یا پائینی ارتباطی ندارند. به نظر می‌رسد که پیش از آغاز حجاری و برجسته کاری، طرح‌های نقش هر هیئت نمایندگی قبلاً با جزئیات آن نقاشی می‌شده است. حتی چنین می‌نماید که پیش از حجاری ،نهایی نقاشی آنها چیزی بیش از یک راهنما برای پیکرتراش بوده و برای ایجاد تأثیر از آرایه پایان یافته نهایی به کار رفته است. این شاید توضیح دهنده بخش‌های مکرر پایان نیافته باشد که تا وقتی که با رنگ پوشیده نشده بودند نادیده گرفته می‌شدند و امروزه در تضاد با بخش‌های پایان یافته بسیار برجسته می‌نمایند.

درباره برجسته کاری‌های آپادانا به ویژه در ارتباط با بعضی از هیئت‌های نمایندگی که لباس‌ها و هدایایشان به حد کافی مشخص نیست که ملیت آنها را معین سازد، بحث‌های زیادی انجام گرفته است. بعضی از موارد مورد تردید با دقت در تصاویر ملل امپراتوری که در بالای نام کشور خود که به خط هیروگلیف برپایه مجسمه داریوش نوشته شده زانو زده‌اند روشن شده است (تصویر (b۲۶) گرچه تصاویر روی پایه و مجسمه بسیار ساده و مختصر هستند، این مهم است که از سنت مقرر در نمای مقبره داریوش مستقل هستند، و نظیر نمای مقبره داریوش نیز در تریپیلون و تالار صدستون کپی شده که در آنجا چهره‌های مشابهی تخت شاه را حمل می‌کنند، و نیز مستقل از تصاویر هیئت‌های نمایندگی بر روی برجسته کاری‌های پلکان آپادانا و اردشیر یکم و اردشیر سوم است که از آنها تقلید شده است.

به طور کلی در هنر خاور نزدیک تشخیص تفاوت میان اقوام و ملل بیشتر از روی شکل لباس آنها صورت می‌گرفت در اینجا شلوارها که برای اولین بار در برجسته کاری‌های ایرانی ظاهر می‌شوند جنبه مهمی از سند مربوط به الحاق ملل جدید به مردم شاهنشاهی ایران در شمال غربی شمال و شمال شرقی محسوب می‌شدند مادها شلوارهای تنگی می‌پوشیدند، کفش به پا می‌کردند و ردای بلندی با آستین‌های ساختگی به نام Kavgus تن می‌کردند که روی آن بر شانه‌ها شنل گونه‌ای می‌انداختند و کلاهی پیازی شکل با زائده‌ای دم مانند به سر می‌گذاشتند بسیاری از ملل دیگر در برجسته کاری‌ها نیز شلوار می‌پوشیدند که بعضی تنگ مانند ارامنه و کاپادوکیه‌ها و بعضی گشاد مانند آرین‌ها، بلخیان و باختریان، آراخوزی‌ها و درانگیاناها بودند. اقوام سکایی اسکیت‌ها و نیز سغدیان، خوارزمیان و اسکو دریان‌ها همگی شلوار به پا دارند و نوع خاصی سربند یارو سری به سر بسته‌اند که از نرمه گوش یا زیر چانه گره می‌خورد، و نیز ژاکت کمردار و آستین بلندی به تن کرده‌اند.

پارسیان ظاهراً لباس بلند و حجیم و گشاد و آستین دار پهن خود را از عیلامیان اخذ کرده بودند و حداقل در مناسبت‌های تشریفاتی مانند آنچه در برجسته کاری‌ها تصویر شده آن را به تن می‌کردند ظاهراً ویژگی اصلی این لباس چین‌های افقی اطراف آن بود که در تصویر پارسیان و عیلامیان در پای مجسمه دیده می‌شود و نیز در تندیسک نقره‌ای به دست آمده از گنجینه جیحون و تندیسک زنی از کیش وجود دارد ترکیب چنین چین‌های اطراف با چین‌های عمودی چنان که در مجسمه داریوش و نیز در برجسته کاری‌ها دیده می‌شود با مدارک کنونی غیر قابل توضیح است.

مدرک مستندی وجود دارد که کمبوجیه لباس عیلامی می‌پوشید. با این حال، لباس عیلامی پوشیده شده توسط شاه اومانالداس Ummanaldas در صحنه اطراف آشوربانیپال (حدود ۶۴۰ ق.م) لباس حاشیه دار یا شرابه دوزی شده‌ای بود که مدرکی مبنی بر اینکه آستین‌های پهن داشته بوده وجود ندارد. بنابراین این لباس عیلامی با آنچه پارسیان یک قرن بعد می‌پوشیدند بسیار تفاوت داشت چنین مغایرتی را نمی‌توان فقط مربوط به تغییر سبک جامه دانست. از این رو می‌توانیم فرض کنیم که تغییری در لباس‌های رسمی رخ داده که شاید ناشی از تغییر جمعیت بوده بدون در نظر گرفتن نام عیلامی که در زمان درازی به آن منطقه و ساکنان آن اطلاق می‌شده است. کلاه تشریفاتی پارسیان استوانه‌ای و راه راه و احتمالاً از بالا باز بود. چه بسا این کلاه از نوعی تاج پردار سرچشمه گرفته باشد. با وجود این لباس روزانه پارسیان، چنان که اظهار عقیده شده است ، می‌بایست اگر هم عیناً مانند مادی‌ها نبوده به آنها شباهت داشته باشد. مردمان هندوستان در هیئت نمایندگی هجدهم فقط یک دامن به تن دارند که شبیه دامن‌های امروزی است که پایین تنه آنها را می‌پوشاند فقط رهبر آنها شنلی چین دار بر دوش انداخته است که یک بازو و شانه را نمیپوشاند ،قندهاریان ساتاگیدیان‌ها و نمایندگان ماکانیز دامن می‌پوشند که غالباً شنل یا عبایی به آن افزوده می‌شود.

گروه بزرگی از اقوام ساکن کشورهای هلال خصیب بابلیان، آشوریان، ایونیان اعراب و کاریان‌ها با روپوش‌های بلند تا سر زانو یا مچ پا نشان داده شده‌اند که بر روی آن غالباً شنل یا عبایی می‌اندازند. آنها را تا حدی از سربندهایشان نیز می‌توان تشخیص داد. ممتازتر از همه کلاه‌های زیبا با آویزهای بلند بابلیان و دستار بلند لیدیایی‌ها است (تصویر (a۳۰) شباهت جامه مصریان لیبایی‌ها و اهالی نوبیه را می‌توان از نوع قومی آنها تشخیص داد.

اجرای برجسته کاری بر پلکان شرقی آپادانا از ظرافت و شکوه هنر هخامنشی حکایت می‌کند بهترین نمونه هیئت‌های نمایندگی لیدیاییها هستند (تصویرa۳۰( با دو اسب و اشیای گرانبهایی که در دست دارند دستبندها با سر شیر دال و ظروفی با دسته‌هایی به شکل گاو بالدار که با توسعه اشیای فلزی مطابقت دارد و احتمالاً در آن کشور تولید شده و کار استادان لایق ساتراپیهای ایرانی است.

نگهبانان و اشراف دربار سلطنتی نیز ظاهر مجلل و باشکوهی دارند (تصویر b۳۰) اندام آنها باریک و بلند به نظر می‌رسد؛ طرح و نمای خارجی کلاه‌های پارسی نوعی پهنای طبیعی به سوی بالا دارد که با ظرافت وضع ظاهری کنونی آنها را نشان می‌دهد چنان که در تصویرهای اولیه پلکان شمالی نظیر آن وجود ندارد گوناگونی حالت نجیب زادگان در هر دو سوی پلکان چنین مینماید که مشغول گفتگو هستند و حرکاتی مبتنی بر دوستی نزدیک دارند نظیر گرفتن دستها بر شانه کسی زدن یا برگشتن به سوی شخص پشتی. خودمانی بودن نسبی این تندیس‌های کوچک در تضاد با صحنه‌های شکوهمند باریابی است که تصویرها تقریباً سه بار بزرگترند. در اینجا از آن سبکی و قرابت بیان خبری نیست. در عوض تندیس‌ها در برابر شاه بزرگ حالت رسمی و موقری دارند.

قابل فهم است که حالت ناتمام تاج در برجسته کاری باریابی در تخت جمشید معلول تغییری بوده که هنرمندان خشایارشا در شکل تاج داده‌اند تا بدین وسیله تأکید کنند که این او بوده که نماهای پلکان آپادانا را ساخته است. سطح ناهموار ممکن است برای نگهداشتن پایه سنگ گچ برای رنگ‌آمیزی که قرار بوده بر روی آن انجام گیرد مناسب بوده است. با فرض اینکه خشایارشا در پذیراندن خود به عنوان شاه بر تخت نشسته موفق بوده و در حال دریافت گزارش هیئت‌های نمایندگی اعزامی به دربار ایران است، ولیعهد او که در آن زمان اردشیر یکم بوده ، لابد چنان که اظهار عقیده شده آرزو داشته که تصاویر پدر و برادر به قتل رسیده خود را پاک کند.

آثار خود اردشیر یکم را می توان از روی برجسته کاری‌های تالار صدستون قضاوت کرد که بنایی است که توسط هنرمندان خشایارشا آغاز شده ولی توسط هنرمندان اردشیر یکم تکمیل گشته است. این تالار که از آپادانا بزرگتر بود، دو جفت درگاه داشت که در لغازهای آنها شاه بر تخت نشسته بالاتر از شش کاتب قرار گرفته است تصویر (۳۱). در درگاه‌های شمالی که احتمالاً محل ورود عمومی بوده‌اند شاه یک مرد با لباس «مادی» را به حضور پذیرفته است. در درگاه‌های جنوبی شاه تنها است و فقط یک پیشکار با یک مگس پران در کنار او حضور دارد. در درگاه‌های شمالی پنج ردیف نگهبان در زیر تصویر شاه کنده کاری شده اند؛ در درگاه‌های جنوبی شاه نشینی که تخت شاه بر آن قرار دارد توسط نمایندگان ۱۴ ملت امپراتوری در یک سو و ۱۴ نفر دیگر در سوی دیگر نگهداری می‌شود به طوری که ۲۸ نماینده ملل در حجاری نشان داده شده‌اند این نسبت به کارهای اولیه کار تازه‌ای تلقی می شود که بنابر آن تصویر آینه گونی از یک چهره یا صحنه در لغاز مقابل یا در نمای پلکان دوگانه یا سایر سطوح دوگانه تصویر شده است. یک جنبه جدید دیگر، اندازه اغراق شده شاه نسبت به تمام تندیس‌های دیگر است که صحنه باریابی را از جمله از اعتبار خود محروم می سازد.

در اندازه بزرگ یکتای چهره شاه برجسته کاری‌های تالار صدستون با تالار تریپیلون، که اشمیت تالار شورا می‌نامد فرق دارد و تالار اخیر برجسته کاری‌هایی از شاه و ولیعهد در اندازه بزرگ و نمایندگان ملل به عنوان نگهدارندگان شاه نشین دارد. بر اساس شباهت مضمون شاه بر تخت نشسته و ولیعهد با مضمون برجسته کاری‌های مجلس باریابی اشمیت تریپیلون را مربوط به زمان داریوش دانسته است. با وجود این جزئیات تصویر نظیر شکل تاج شاه یا مگس‌پران و سایه بان همه اینها می‌توانند شبیه برجسته کاریه‌ای اردشیر یکم باشند و به تاریخ‌گذاری برجسته کاری‌های تریپیلون در زمان این شاه بینجامند. با این حال خودبنا که به عنوان پیوند اصلی ارتباطی میان بناهای عمومی در شمال و بخش جنوبی که کاخ‌های مسکونی قرار داشته‌اند به کار می‌رفت کارکرد مهمی داشت. افزون بر این یک ارتباط معماری میان سکوی آپادانا و سکوی تریپیلون وجود دارد. بر این اساس می‌توان فرض کرد که بنایی در زمان ساختمان آپادانا برای همان مقصودی که تریپیلون ساخته شده وجود داشته، گرچه میان زمان داریوش و اردشیر یکم بعضی بازسازی‌ها و اضافات انجام گرفته است.

برجسته کاری‌های روی پلکان اصلی که انبوه نجبای راحت و آسوده و پرنشاط را نشان می‌دهد (تصویر ۳۲) به راستی سازگار با سبک اردشیر یکم است، چنان که تندیس‌های روی جان پناه یا دیوارک پلکان چنین وضعی دارند و بعضی بسیار کوچک و دیگران بسیار بزرگ‌اند. برجسته کاری‌های گسترده‌ای که برای اردشیر یکم ساخته شده و تیلیا آنها را در محل جنوبی کاخ داریوش پیدا کرده اشمیت کاخ H نامیده است. این کاخی بوده که خشایارشا آن را شروع کرده و اردشیر نماهای پلکان آن را با برجسته کاری‌های گسترده آراسته و در آن، هیئت‌های نمایندگی موجود در آپادانا گسترش یافته‌اند. در اینجا نیز یک سوی پلکان تصویر آینه‌ای طرف دیگر ،نبود گرچه هر دو طرف به طور قرینه تراز بودند. می‌توان به وجود تنوع بیشتر در ترکیب و حالات تندیس‌های فردی که غالباً سرزنده‌تر و شادتر از برجسته کاری‌های آپادانا هستند اشاره کرد و نیز ابعاد ،بزرگتر، تعداد بیشتر و فضای فاصله گذاری تنگ‌تر تندیس‌ها را متذکر گردید از این لحاظ داوری هنری ظاهراً کمتر کامل است و نتیجه کار کمتر از گذشته کلاسیک می‌نماید.

بهترین مدرک در مورد نقاشی برجسته کاری‌ها در تخت جمشید مربوط به زمان اردشیر یکم و تالار صد ستون است. رنگ‌های تندیس‌های تاجدار در موجود بالدار بالای شاه بر تخت نشسته که توسط ملل نگهداشته شده واقع در لغاز غربی درگاه شرقی دیوار تالار به رنگ‌های سبز روشن سرخ زرد و آبی برای ریش و گیسوی تندیس بازسازی شده بود. این بهبود تازگی رنگ‌ها در بازسازی‌های اولیه آن است. این ملاحظه که خال‌های موجود در بال‌های این نقاشی در طرح‌های بال مصری وجود دارد این نظر را تأیید می‌کند که نقاشی‌ها توسط مصریان انجام گرفته است. کار تازه انجام شده در شوش که به کشف نقاشی‌های زمان اردشیر دوم و خرده سفال‌های ظروفی که برای رنگ به کار می‌رفته‌اند و در کاخ این شاه و نیز در آپادانای ارگ شوش انجامید، با مدارک ذکر شده در فوق در مورد رنگامیزی و نقاشی برجسته کاری‌های آپادانای تخت جمشید مطابقت دارد.

دو قطعه برجسته کاری از کاخ اردشیر تحول بیشتری را در اشکال دقیق هنر کلاسیک هخامنشی نشان می‌دهند. این هنر توسط ایونیان ساردیها مصریان و اقوام دیگری که داریوش با غرور ذکر می‌کند که برای او کار کرده‌اند تحقق یافته بود. کار آنها به نحو باشکوهی اعتقادات و مفاهیم اربابان ایرانی آنها را منعکس ساخته است.

معماری ایران دوره اسلامی / محمد یوسف کیانی

کاخ ها / ولفرام کلایس

آثار تپه نوشیجان که متعلق به قرن هشتم تا نیمه اول قرن ششم قبل از میلاد است شامل یک آتشگاه و یک قلعه نظامی و یک تالار تشریفاتی با چهار معبر می‌باشد (۹).
در سال ۸۰۰ قبل از میلاد در گودین تپه (۱۰) یکی از فرمانروایان کوچک ماد کاخ حصار داری بنا می‌کند. تالار اصلی بنا دارای شش معبر است و سقف آن بر پنج ردیف ستون که هر ردیف شامل شش ستون می‌باشد استوار شده است . با استفاده از این ستون‌ها دو راهرو و یک محل برای زندان یا انبار آذوقه ایجاد شده است و هریک از این راهروها دارای سه معبر می‌باشد.
در نوشیجان و گودین تپه نمای بناها به‌وسیله پیش‌آمدگی‌های موجود در فواصل منظم، هماهنگی یافته است.
تالار شش معبره گودین تپه در مسیر توسعه تالارسازی به‌عنوان اولین گام و شاید یک الگو در کاخ هخامنشی پاسارگاد مورد استفاده قرار گرفته است.
در میان صفحات تاریخ معماری کاخ‌سازی هخامنشی سه دوره متمایز وجود دارد که اولین دوره از سال ۵۵۰ قبل از میلاد در طراحی یکی از کاخ‌های پاسارگاد با ایجاد یک تالار بزرگ که برخلاف تالار مادی گودین تپه با یک مستطیل بزرگ که دارای سه معبر است آغاز می‌شود. قسمت شمالی شرقی آن کاملاً طولانی و ستون‌دار است و دو اطاق شبيه برج در گوشه شمال غربی و جنوب غربی آن ساخته شده است.
دوره دوم از سال ۵۲۰ قبل از میلاد شروع می‌شود که نمونه بناهای مربوط به این دوره را در دشت گوهر که میان نقش رستم و تخت جمشید واقع است ایجاد کرده‌اند.
تفاوت اساسی این بنا با آنچه قبل از آن ساخته شده در طبقه اول آن است و به‌خصوص می‌توان گفت که طرح تالار مرکزی آن با تالارهای مربع شکل آپادانا در تخت جمشید و تالار شوش اختلاف فاحش دارد بدون این‌که تمام این بناها در نمای خارجی با یکدیگر تفاوت داشته باشند.
احتمال دارد که کاخ دشت گوهر در زمان سلطنت کمبوجیه ساخته شده باشد.
نمونه سومین دوره معماری هخامنشی را در کاخ‌های آپادانای تخت جمشید و کاخ شوش که ابعاد آن‌ها تقریباً به یک اندازه است می‌بینیم. چهار برج پیش‌آمده نسبت به سایر قسمت‌ها در گوشه‌های بنا تعبیه شده و هر دو بنا از پازارگاد و دشت گوهر بسیار بزرگ‌تر می‌باشند. ضمناً این دو کاخ در وسط باغ بنا نشده‌اند بلکه ضلع جنوبی آن‌ها همان دیوار جنوبی باغ نیز هست.
در هر دو کاخ، اوج توسعه و تکامل هنر معماری هخامنشی را در تالارهای مربع شکل مرکزی آن‌ها مشاهده می‌کنیم. طرح آپادانا نشان می‌دهد که یک فضای سبز تشریفاتی است نه مسکونی.
کاخ‌های مسکونی (۱۱) در تخت جمشید برای مطابقت با تالار تشریفات به‌صورت یک فضای مربع شکل مرکزی و تعدادی اطاق در اطراف این فضا ایجاد شده‌اند.

تخت جمشید

انعکاس روحیات ایرانیان در نقش های تخت جمشید

عیسی بهنام

شباهت های تخت جمشید هخامنشی و اصفهان عصر صفوی

عباس زمانی

نقوش زن در آثار باستان و علل عدم تصویر زن در نقوش تخت جمشید

فرخ ملک زاده

تخت جمشيد: از معبد تا تختگاه

معمای سنگ ميانی در کاخ مرکزی تخت جمشيد

واکاوی نگاره و انگاره انسان – گاو بالدار در تخت جمشيد و کاخ خرساباد

مطالعه تطبيقی آرايش ريش افراد در نقوش برجسته تخت جمشيد با توجه به جايگاه اجتماعی

تخت جمشید

مطالب مرتبط

آتشکده بالاده

آرامگاه کورش ( پاسارگاد )

باغ ارم