ایرانیــــــــــــادبود

برترگزیده‌ تاریخ معماری ایرانزمین

سردر مسجد جورجیر

مکان
فاصله
ویکی پدیا
ایرانشهرپدیا
اطلس تاریخی ایران
گزیده‌ی کتاب:
مناره ها / محمد علی مخلصی
مافروخی (۴۲۱ ه) در کتاب محاسن اصفهان در مورد مسجد جورجیر می نویسد (۳۰):
«کافي الكفا صاحب بن عباد (3۱) یک مسجد نو و کوچکتری بنا نهاد که از حیث ارتقاع مکان و استحکام بنیان به جامع قدیمی مزیت داشت. مسجد مزبور در میان معماران جهان به قشنگی و بلندی و آرایش مناره‌اش که یکصد گز ارتفاع داشته معروف و مشهور بود . بنظر میرسد که هم مسجد وهم سار از خشت ساخته شده بود.»
مقدسی در کتاب احسن التقاسیم مورخ به سال ۳۷۵ هجری از جامعی نام می‌برد که دارای ستون‌های گرد بود . و در جنوبش منار گلی بلندی به ارتفاع 70 گز وجود داشته است (۲۲) . چنین بنظر می‌رسد که منار نام برده همان منار جورجیر باشد. با توجه به تاریخ تالیف کتاب میتوان منار را منش به قبل از سال ۳۷۵ هجری دانست
گزیده‌ی کتاب:
تاریخ کمبریج جلد چهارم / از اسلام تا سلاجقه / ریچارد نیلسون فرای / حسن انوشه
چنین به نظر می‌آید که دربارۀ مساجد ایرانی در اوایل دورۀ اسلامی و راهی که بتوان برحسب انواع طرح‌ها این مساجد را نظم و ترتیب داد، مدارکی فراهم باشد. مدارک اضافی نیز وجود دارد. برخی از این اسناد مفصل می‌باشند. مثلاً با آنکه مسجد دامغان دارای مناری مربع شکل است که خاص کشورهای مسلمانان اطراف مدیترانه بوده، مع‌ذلک مناره‌های مدور که از سدۀ پنجم هجری/ یازدهم میلادی شکوه معماری ایران می‌باشد در نایین و آسیای میانه ظاهر شدن آغاز کرد. اما به نظر می‌آید که هیچ یک را نمی‌توان قدیمی‌تر از آخرین دهه‌های سدۀ چهارم هجری/ دهم میلادی دانست. تفسیر مدارک دیگر هنوز دشوارتر است، زیرا آنها عجالتاً چنین می‌نمایند که در گونه‌ای خلأ می‎باشند. مثلا اگر ثابت شود که دروازۀ شگفت انگیزی که در اصفهان پیدا شده واقعاً متعلق به مسجد جورجیر است که از طریق متون از وجود آن با خبریم، در این صورت در این مورد دری در اختیار داریم که نخستین نمونه از اثر معماری سلطنتی آل‌بویه و اولین مورد از دروازۀ مسجد در ایران می‌باشد که تزئین پیچیده‌ای دارد.
گزیده‌ی کتاب:
هنر و معماری اسلامی / اتینگهاوزن / الک گرابر / یعقوب آژند
معماری ایران در سده‌های 3 و 4 ﻫ./9 و 10 م. اغفال‌کننده است. باید از چند بنای باقی‌مانده نتایجی استنباط کرد که ارزیابی اهمیت و شکل اصیل همزمان آنها را ناممکن می‌سازد.
شاید مسجد معروف جُرجیر اصفهان بهتر از هر اثر دیگری این تردیدها را  تصویر نماید.
این مسجد نمای پیشین تورفتۀ عجیبی دارد که تصادفاً کشف شده و این سردر ورودی حاوی تزیین مرکبی از آجر و گچبری است که بنا به اشارۀ برخی از متون به مسجدی از دورۀ آل‌بویه تعلق دارد.
اگر این بنا، بنا به زمینه‌های سبک‌شناختی، از آنِ دورۀ آل‌بویه است، دلیلی وجود ندارد تا آن را سردر ورودی مسجد بدانیم، چون خصوصیتی دارد که قبل از سدۀ 6 ﻫ./12 م. سابقه ندارد.
تا زمانی که اطلاعات باستان‌شناسی و یا مکتوب دربارۀ این بنا کشف نشود، کارکرد و مفهوم آن در بوتۀ ابهام باقی خواهد ماند.  
گزیده‌ی کتاب:
گنجینه آثار اصفهان / لطف الله هنرفر
مسجد جامع جورجیر
مافروخی در کتاب محاسن اصفهان پس از توصیف مسجد جامع عتیق بزرگ یعنی قسمت‌هایی از مسجد جمعه امروز که تا اواخر قرن پنجم هجری ساخته شده بوده است به وصف مسجد جامع صغیر معروف به (جورجیر) که کوچک‌تر ولی زیباتر بوده می‌پردازد و می‌گوید که این جامع معروف به (جورجیر) بوده و توسط کافی‌الکفاة صاحب بن عباد ساخته شده است. بنا به گفته مافروخی این مسجد دارای شبستان‌ها، خانقاه‌ها، کتابخانه، مدارسی برای فقها و مجالسی برای ادباءِ و محل‌هایی برای شعرا و صوفیان و قاریان قرآن بوده است. مافروخی راجع به مزیت جامع صغیر نسبت به جامع کبیر متذکر می‌گردد که خاک رس خامی که مسجد جامع صغیر از آن ساخته شده محکم‌تر از آن است که در ساختمان‌های مسجد جامع کبیر به کار رفته و بالنتیجه از حیث بلندی و استحکام ساختمان‌های مسجد جامع صغیر نسبت به ساختمان‌های جامع کبیر برتری دارد. منار این مسجد که از خشت خام ساخته شده بود به ارتفاع صد ذراع می‌رسیده است (مقدسی ارتفاع این مناره را هفتاد ذراع نوشته است).
در محل آثار برجای مانده مسجد جورجیر و در مجاورت آن در فاصله سال‌های 1067 تا 1073 هجری به وسیله حکیم محمد داود طبیب شاه عباس دوم مسجد حکیم بنا شده است که هم‌اکنون یکی ار بناهای نفیس دوره صفویه در اصفهان محسوب می‌شود. مسجد حکیم چهار در دارد که دوتای از آنها در جنوب شرقی و جنوب غربی صحن مسجد واقع شده و دو در دیگر در شمال و شمال غربی است. در شمال غربی هنوز هم در بین اهالی بدر (جوجه) یا (جوجی) معروف است که تحریف شده کلمه (جورجیر) می‌باشد و از نظر تاریخی ارزش فوق‌العاده دارد زیرا تنها اثر موجود و مهم از دوره‌ای است که اصفهان پایتخت پادشاهان آل‌بویه بوده است. سردر مزبور از نمونه‌های بسیار عالی هنر آجر تراشی و گچ‌بری در نیمه دوم قرن چهارم هجری است و فعلا در ردیف سایر بناهای قدیمی گنجینه تاریخی اصفهان در معرض تماشای سیاحان قرار دارد.
از کتیبه سردر دیلمی مسجد جورجیر که به خط کوفی گچ‌بری شده است در طرف راست سردر فقط جمله (بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم) و رد طرف چپ سردر جمله: (بالقسط لااله‌ الاهوالعزیزالحکیم) برجای مانده و بقیه کتیبه از بین رفته است کتیبه سردر مزبور به شرح زیر بوده است:
« بسم‌الله الرحمن‌الرحیم شهدالله انه‌لااله‌الاهووالملائکة واولواالعلم قائماً بالقسط لا اله الا هوالعزیزالحکیم.»
سال تحریر و نصب این کتیبه و بالنتیجه سال اتمام ساختمان مسجد جورجیر و سردر آن فعلا برما معلوم نیست ولی قطعی است که در دوره وزارت صاحب اسماعیل بن عباد یعنی در نیمه دوم قرن چهارم هجری به اتمام رسیده است.
در نماهای خارجی طرفین سردر و در داخل طاق‌نماهای آجری آن به خط کوفی گچ‌بری شده عبارات زیر موجود است: «لااله الاالله – محمد رسول الله القدرة لله – العظمة لله – سبحان الله – الحمدلله .»
به غیر از خطوط مذکور در فوق بر دیوارهای طرفین سردر مسجد جورجیر نقوش جالبی از آجر تراش جلب توجه می‌کند که نظیر آنها در سایر بناهای تاریخی اصفهان دیده نشده و تا این تاریخ بر نگارنده معلوم نشده است که این نقوش صرفاً جنبه تزئیناتی دارد یا آنکه برای آنها معنی و مفهومی نیز متصور است.
مسجد کوچک دیگری نیز در سمت راست سردر مسجد جورجیر وجود دارد که در دوره شاه عباس اول بنا شده و به مناسبت مجاورت با مسجد دیلمی (جورجیر) آن نیز در مردم به مسجد (جوجه) یا (جوجی) معروف شده است و ضمن توصیف مسجد حکیم در فصل مربوط به آثار تاریخی دوره شاه عباس دوم به شرح آن خواهیم پرداخت.
معقلی خقته
نقش موج در موج کناره چپ عکس
ضلع شرقی / نقش ستاره: بالا / کنگر: داخل قوس / نوار تزیینی: بالای معقلی خفته / چهارشش کشیده در طرفین
ضلع غربی / معقلی خقته 5 رجی
نقش ستاره بالا : سمت راست / لوزی متداخل: دوطرف فیلگوش
کتبیه زیر فیلگوش . لوزی متداخل بالای کتیبه
ده ضلعی مکرر و زیگزاک ( زیر تاق )
از شمال شرق
نقش های گچبری فیلگوش / احتمالا کنگر
لوتوس ؟!
روبه روی در اصلی!!
ریچارد اتینگهاوزن
نقوش سردر جورجیر و تاثیرپذیری آن از هنر ساسانی
تاثير و تطبيق نقش مايه های ساسانی بر نقوش سر در مسجد جورجير آل بويه

مطالب مرتبط