ایرانیــــــــــــادبود

برترگزیده‌ تاریخ معماری ایرانزمین

مسجد جامع یزد

مکان
فاصله
ویکی پدیا
تارنماهای وابسته:
کتاب‌های وابسته:
اخبار وابسته:
معمار:
گزیده‌کتاب:
مناره ها / محمد علی مخلصی
• منارهای زوجی:
در اواخر دوره سلجوقی منار به دلایلی ساختمانی جزئی از بنای مسجد گردید. در این هنگام مناره‌ها از دو سوی ایوان اصلی یا طرفین سردر ورودی واقع شد با تعریض و توسعه‌ای که در ایوان‌های دوره‌های بعد صورت گرفت مناره‌های زوجی نقش مناسبی برای مقابله با نیروهای رانشی که در اطاق ایوان‌ها پدید می‌آید ایفا کرد. بدین صورت که نیروهای رانشی گنبد و طاق ایوان بخصوص در طاق ایوان‌هایی که دارای دهانه‌های وسیع و قوس‌دار به‌ دو نیروی عمودی و افقی تبدیل می‌شود. نیروی عمودی با نیروی عکس العمل زمین توسط پایه‌ها احداث خنثی می‌گردد. برای کاستن نیروی فشار افقی از اجزای تظاهری مانند منار که ایجاد یک نیروی اضافی می‌کند استفاده می‌شود، در عین حال با توجه به اهمیت قرینه‌سازی در معماری ایران، به زیبائی سردر نیز می‌افزاید. منارهای دارالضیافه، مسجد جامع، مسجد امام ( شاه سابق ) مدرسه چهار باغ، بقعه سلطان بخت آغا در اصفهان و منارهای مدرسه نظامیه ابرقو، مدرسه غیاثیه قم، مسجد جامع یزد و مسجد امام تهران. در دوره‌های بعد تا دوره تیموری نمای خارجی مناره‌های زوجی و ساقه آن از روی پشت بام مجاور ایوان آغاز گردید. بدنه منارها به صورت نسبتا باریک‌تر وظریف‌تر ارائه شد. در دوره تیموری به عکس دوره‌های گذشته که قسمت پائین منار در بنای ساختمان مخفی بود، بدنه منار به صورت آشکار در کنار ایوان یا با فاصله‌ای کم منتهی وابسته، قرار می‌گیرد مانند منارهای مسجد گوهرشاد، مسجد ۷۲ تن شهید (شاه سابق) و منار مسجد آق قلعه یزد. بعضی از این منارها تو پر و ورودی آن از پشت بام محاذی ایوان می‌باشد. دو مناره زیبا و مرتفع گوهرشاد که ارتفاع هر یک به ۲۱ متر می‌رسد از پائین متصل به طرفین ایوان مقصوره است و داخل آن تا سطح مقصوره پر است و راه صعود به آن به وسیله پله‌هائی که در پشت بنای ایوان ساخته‌اند می‌باشد. در دوره صفویه معماری مناره‌های زوجی دوباره راه قبل را پیمود و نمای خارجی بدنه از بالای ایوان‌ها ظاهر گردید. مناره‌های این دوره عموما بصورت استوانه‌ای با تزئینات مفصل و مقرنسكاری جلوه‌گر شد. منارهای دوره قاجاریه عموما کوتاه و باریک و از نطر قطر و ارتفاع در مقایسه با منارهای دوره صفوی تفاوت فاحش داشت.
نمونه‌های منار کشیده و بلند نیز در این دوره به چشم می‌خورند که می‌توان به منارهای بارگاه حضرت معصومه در قم، بارگاه حضرت عبدالعظیم در ری، مشهد اردهال در کاشان و منارهای مدرسه عالی شهید مطهری (سپهسالار) در تهران اشاره کرد.
لازم به تذکر است که در منارهای ایران استثنائاتی نیز در پلکان‌ها ومدخل ورودی دیده می‌شود که از لحاظ معماری كمال اهمیت را دارد و آن منار مسجد جامع یزد، منار سلجوقی گلپایگان و منار كوتاه مدرسه خان شیراز است که دارای دو مدخل ورودی و دو پلکان است که یکی مختص صعود و دیگری مخصوص پائین آمدن از منار می‌باشد به طوری که هیچگونه ارتباطی بین این دوقسمت به چشم نمی‌خورد. طرز قرار گرفتن پلکانهای دوگانه بهمان شیوه مارپیچی و بصورت موازیست که با احتساب ارتفاع و فاصله آن دو، متناسب ، جهت صعود ونزول یک فرد متوسط القامه می باشد. قدیمی ترین منارهائی که به این صورت در ممالک اسلامی ساخته شدند میتوان از منار جامع قرطبه در اندلس و منارهای فوصون ، ازبک یوسفی و فوری در مصر منار موصل در عراق و ستار سوق الغزل در بغداد نام برد که دارای دو راه پله و ورودی و خروجی هستند.
گزیده‌کتاب:
سیر تحول معماری ایران
غلامحسین نعیما
مسجد فعلی بر جای سه مسجد بنا شده که در قرون متمادی، در جوار یکدیگر ساخته‌اند این سه نهایتاً در دوره قاجاریه به مسجد واحد با صحن وسیع تبدیل شده است. اولین مسجد، یا مسجد جامع عتیق، در نیمه دوم قرن سوم هجری.ق و در زمان حکومت عمرولیث صفاری با طرح شبستانی ساخته شد. این مسجد در نیمه دوم قرن پنجم هجری.ق، در زمان حکومت امرای کاکویی یزد، تعمیر و نوسازی شده و در جوار آن، مناره‌ای احداث که تا قرن نهم هجری.ق بر پا بود. آثار مسجد اولیه تا سال 1324 ش در شمال شرقی صحن مسجد فعلی باقی بود. دومین مسجد، یا مسجد جامع قدیم، در نیمه دوم قرن پنجم هجری.ق، در زمان حکومت علاءالدوله گرشاسب بن علی بن فرامرز، از امرای کاکویی یزد، ساخته شد. این مسجد، که یک گنبدخانه و یک یا چند ایوان داشت در سمت غربی مسجد عتیق بنیان نهاده شد، و سپس دختران فرامرزبن علی کاکویی شبستان و مقبره‌ای در جوار آن حوادث کردند. این مسجد تا سال 1240 برپا بود، و در این سال، در نوسازی و گسترش بنا، بخش اعظم آن منهدم گردید. سومین مسجد، یا مسجد جامع نو، در نیمه اول قرن هشتم هجری.ق به همت سید رکن الدین محمد قاضی در پشت قبله مسجد جامع قدیم بنسان نهاده شد. این مسجد کوچک و گنبدخانه و ایوانی عظیم داشت. ماکسیم سیرو معتقد است این بنا قسمتی از طرح مسجدی چهار ایوانی بوده که به انجام نرسیده است. در سال 777، اقدامات ساختمانی شاه یحیی بن مظفر به تزئینات کاشی کاری وسیع در مسجد جامع نو و احداث شبستان شرقی و سردر عظیم مسجد منجر شد. در سال 809 و در زمان خواجه جلال الدین خوارزمی، تزئینات کاشی کاری مسجد جامع نو ادامه یافت. در این زمان نگارش کتیبه سوره «انا فتحنا» بر پیرامون صحن مریع شکل و دیوان و گنبدخانه مسجد آغاز شد که در سال 819 هجری.ق در دوره شاه نظام الدین کرمانی، هم زمان با احداث شبستان غربی و درگاه ورودی غربی، پایان یافت.
شاه نظام‌الدین همچنین کاروانسرای مقابل سر در مسجد را به صورت جلوخان درآورد. در میانه این جلوخان حوضی بوده است که در نقشه ترسیمی ماکسیم سیرو دیده می‌شود. در دوره حکومت امیر چخماق در سال 825 هجری.ق مرمت و نوسازی مسجد جامع عتیق آغاز شد که تا سال 846 هجری.ق به طول انجامید. ماکسیم سیرو معتقد است که احتمالاً مناره‌های سردر اصلی را در این دوره ساخته‌اند. به احتمال دیگر، این مناره‌ها را در زمان شاه طهماسب صفوی بر سردر افزوده‌اند. کتیبه‌های متعلق به این زمان بر سردر مسجد دیده می‌شود.
در دوره فتحعلی شاه قاجار، اقدامات ساختمانی گسترده در مسجد به تخریب قسمت‌های زیادی از بنای سه مسجد جامع منجر شد. در این زمان مسجد جامع فعلی به صورت بنایی واحد شکل گرفت. در عملیات گسترش صحن مسجد جامع نو و غریب سه جبهه حیاط مربع شکل، بخش اعظم کتیبه قرآنی پیرامون صحن از بین رفت، و امروزه فقط قسمت‌های از آن در جبهه جنوبی و گنبدخانه و ایوانی باقی است. همچنین بخش اعظم مساجد جامع عتیق و جامع قدیم تخریب و صحن مسجد جامع فعلی به جای آن‌ها ساخته شد.
به علاوه قسمت‌هایی که در دو سوی شرق و غرب این صحن باقی‌ماند مرمت شد. در این دوره، سردر شمالی مسجد در محل ورودی عهد گرشاسب نوسازی شد، در دوره ناصرالدین شاه قاجار شبستان شرقی و هشتی ورودی اصلی و مناره‌های بلند سردر نشست بندهای گنبدخانه مرمت شد.
بنای مسجد در دوره اخیر آسیب فراوانی دیده بود تا آن که در سال 1324 ش به همت حاج سیدعلی محمد وزیری مرمت اساسی شد. در این دوره، بقایای مسجد جامع عتیق راه که در کنار صحن مسجد متروک بود، تخریب کردند و  به جای آن، شبستانی جدید ساختند. این بنا مشتمل بر یک ایوان رفیع، گنبدخانه، دو شبستان تابستانه در طرفین آن، دو گرم خانه، در ضلع شرقی و غربی و یک صحن بزرگ مسطیل شکل و دو پایاب است.
مسجد شش ورودی دارد که در اضلاع مختلف بنا واقع شده‌اند، ورودی اصلی که در ضلع شرقی مسجد واقع شده دارای سردر رفیع و کتیبه‌های کاشی معرق است که دو مناره بر آن استوار شده است این سردر زیبا در دوره تیموری و زمان شاهرخ‌میرزا به بنا اضافه شده  بر آن تزئینات کاشی معرق با نقوش گره چینی و اسلیمی کار شده است.
این سردر یکی از بلندترین سردرهاست که نسبت 1 به 3 دارد برای جلوگیری از رانش تاق آن دو مناره به آن افزوده شده ارتفاع تقریبی مناره از کف تا نوک آن حدود 52 متر است، مناره‌ها در دوره صفوی به بنا اضافه گردیده اما در سال 1313 شمسی فروریخته و دوباره تجدید بنا گردیده است. مناره شمالی دارای دو پلکانی مارپیچ دوطرفه به مناره شاگرد معروف است و پلکان جنوبی دارد یک پلکان مارپیچ دسترسی و به مناره استاد معروف است.
گنبد زیبای مسجد از نوع دو پوسته پیوسته بوده و بر آن نقش گل‌صابونکی معقلی با ظرافت اجراء شده است و بر ساقه گنبد آن کلمه «الملک لله» به خط کوفی تکرار شده است.
چفد پایه ایوان اصلی جلوی گنبد خان چفد چمانه با تاق آهنگ اجرا شده است. در پشت ایوان گنبدخانه‌ای قرار دارد. که پوسته روی آن «خُود» گنبدی است با چفد شبدری کند پوشش شده است.
در دو سوی گنبدخانه دو شبستان است که طاق آنها از طریق طاق و تویزه پوشش شده است و میان تویزه پایه روش خوانچه‌پوش پر شده است.
این مسجد بهترین تزئینات کاشی در دوره ایلخانیان در ایران را داراست. کاشی‌های تالار نماز با ستاره‌های درخشان روی یک زمینه آبی، بدون تردید کنایه‌ای از آسمان پر ستاره و قدرت لاینتاهی خداوند است.
محراب اصلی این مسجد زیر گنبدخانه، قدیمی‌ترین محراب تمام یک پارچه کاشی کاری معرق در ایران است.
گزیده‌کتاب:
معماری و تزئینات اسلامی / درک هیل / اولک گرابر / مهرداد وحدتی دانشمند
مسجد جمعه اصلی یزد واقع در مرکز ایران بنایی پیچیده است و تاریخی طولانی و مفصل دارد و اخیراً ماکسم سیرو آن را در مقاله‌ای تحت عنوان مسجد جمعه یزد به نحوی استادانه بازگو کرده است. بخش‌هایی از این بنا در قرن دوازدهم میلادی ساخته شده است اما جزئیات آن که در این کتاب عکس‌هایی از آن چاپ شده همه به دوره اصلی تجدید بنا در فاصله سال‌های 1334 تا 1365 تعلق دارد. یک بنای دیگر همین دوران (حدود 1365) معمولاً مقبره شمس‌الدین خوانده می‌شود، اما در واقع یک مدرسه است. یزد چندین بقعه دیگر نیز دارد که جز دوتای آنها که توسط دونالد ویلبر مورد بحثی مختصر قرار گرفته تحقیقی درباره آنها نشده است. در میان آنها از همه جالب‌تر بقعه رکن‌الدین است که تاریخ ساخت آن 1325 میلادی است.
گزیده‌کتاب:
معماری و تزئینات اسلامی / درک هیل / اولک گرابر / مهرداد وحدتی دانشمند
تزئین محراب مسجد جامع یزد در سال 1375م.  وسیله حاجی بهاءالدین محمد حسین اجرا شده و کاشی‌کاری آن بهتر از کاشی‌کاری مدخل مسجد کرمان حفظ شده است. ترکیب‌بندی جداره در میان قاب‌بندی‌های بیرونی کتیبه‌ها از زیباترین آنها است و نوار باریکه داخلی از پیچک‌های گیاهی به نوار قطاع همراه با رشته‌ای از شکل‌های آویزان نیم‌‌برگ نخل و دو ستونک محافظ قوس حالت پخ گونه داده است. اجرای پشت بغل از اهمیت خاصی برخوردار است یعنی پنجره گرد هندسی در هریک از زوایای گوشه‌ها و دایره‌ای که قبه را تا رأس قوس بالا برده است. این پرتوافشانی گیاهی طبیعی که زمینه پشت بغل را تزئین داده از ویژگی‌های سبک تذهیب‌کاری نسخه‌های خطی است که در دهه اول قرن نهم/ پانزدهم در شیراز اجرا شده است.
درون محراب مرکب از پنج نمای عمودی است که طاق‌بندی مقرنس نیمکره‌ای بدان مسلط است. قاب‌بندی‌های کاشی موزاییک با نیم نخل‌های تنظیم شده در طرح «درخت زندگی» و یا با نقش‌های ستاره‌ای- که از یک گل سرخ مرکزی پرتو افشان می‌شود- تزئین یافته است. در دوتا از نماها قاب‌بندی‌هایی موجود است که زمینه‌ آنها با کاشی معرق اجرا شده است یعنی کاشی‌های بی‌لعاب چند ضلعی همراه با طرح‌های برجسته دلچسب و ظریف- که با نوارهای به هم بافته‌ای از کاشی فیروزه‌ای معرق شده- به همراهی تکنیک و فنی که در آرامگاه سلطانیه به کار رفته است.
پایان نامه های وابسته:
مقاله‌های وابسته:
تحليل جنبه های نمادين شيعی در تزيينات مسجد جامع يزد
تبيين جايگاه مسجد جامع يزد در ايجاد حس مکان و هويت به فضای کالبدی شهر

مطالب مرتبط