پل

راه و رباط

مجمد کریم پیرنیا
کرامت الله افسر

راه و ساختمان‌های وابسته به آن از آغاز تاریخ تاکنون در این سرزمین اهمیت بسزایی داشته است. وجود تعداد بسیاری از واژه‌ها و اصطلاحات مربوط به راه و راهداری در زبان فارسی مانند کاروانسرا، خان، ساباط، آب‌انبار، پل و مانند آنها می‌نماید که زندگی مردم این کشور تا چه اندازه به راه وابسته بوده است. مطالب این کتاب از کتب مسالک یا سفرنامه‌ها و جغرافیاهای تاریخی برداشته شده و نگارندگان کوشیده‌اند چکیده آنچه را که مربوط به راه و تأسیسات آن بوده، در این دفتر گرد آورند.

دسترسی

راه و رباط / محمد کریم پیرنیا – کرامت الله افسر

پل‌های باستانی و معابر کوهستانی

راه‌های دور و درازی که در فصول پیش به ذکر آن‌ها پرداختیم در بعضی نواحی مخصوصاً در قسمت‌های شمالی و غربی کشور که تعداد رودخانه‌ها بیشتر است ناچار می‌بایستی رودها ونهرها را قطع کرده از روی آن‌ها بگذرد بنابراین از همان اعصار قدیم به فکر ایجاد پل‌های موقت و دائم افتاده بودند و برای این منظور از قرار دادن قایق‌ها و کشتی‌ها در کنار یکدیگر و یا مشک‌های انباشته از علف برای احداث پل استفاده می‌کردند. تا به حال اثر ساختمانی از پل که مربوط به دوران پیش از ساسانیان باشد پیدا نشده است جز سدی که کار پل را نیز انجام می‌داده اخیرا در محل درودزن بر روی رودخانه کر فارس پیدا شده و آن را منتسب به عهد هخامنشی می‌دانند. ولی گذشته از شواهد تاریخی که قبلاً یادگردید بسیار بعید به نظر می‌رسد که هخامنشیان با آن تمدن عالی و معماری پیشرفته از ساختن پل و قنطره عاجز بود‌ه‌اند منتهی چون پل‌ها بناهایی کی بیشتر از هر ساختمانی در معرض ویرانی است زودتر از بناهای دیگر از میان رفته و چون وجود آن‌ها از ضروریات زندگی بوده است در اعصار بعد برجای آن‌ها و شاید برشالوده آن‌ها پل‌های جدیدی ساخته شده و احتمال فراوان می‌رود که پل‌های ساسانی و اسلامی موجود بر اساس پل‌های هخامنشی بنا گردیده باشد.

از دوره ساسانی نمونه‌هایی در نواحی غربی و جنوبی کشور به جای مانده که همه حکایت از کوشش فراوان شاهنشاهان ساسانی برای دایر نگاه داشتن راه‌ها می‌کند علاوه بر این آثار بقایای بعضی از پل‌های ساسانی در سرزمین‌هایی که سابق بر این بخشی از شاهنشاهی ساسانی بوده و امروزه خارج از محدوده ایران است وجود دارد که ذکر و تصاویر آن‌ها در سفرنامه‌های دانشمندان جهانگرد دیده می‌شود. در مغرب و جنوب غربی که تعداد رودهای پر آب بیش از نواحی دیگر کشور است پل‌های باستانی بیشتر به چشم می‌خورد. مخصوصاً در سرزمین بارور خوزستان که بزرگ‌ترین رودهای ایران در آن‌جا جاری است پل‌های عظیم باستانی که یادگاری شکوهمند از دوران شاهنشاهی ساسانی است وظیفه دوگانه پل و سد را ایفا می‌کرده است. بعضی از مورخین یاد کرد‌ه‌اند که چون شاپور اول دومین شهریار ساسانی بر رومیان چیره گشت و والرین امپراطور روم باسارت او درآمد بسیاری از مهندسان و معماران رومی را جبران خسارت‌هایی که قبلا وارد ساخته بودند به کار ساختن پل‌ها وسدهای آن سامان گماشت که از آن جمله سد و پل شوشتر است ولی باید گفت اگرچه ممکن است رومیان در ساختن این پل‌ها سهمی داشته باشند ولی بی گمان سبک معماری آن‌ها ادامه و تکمیل سبک معماری دوره هخامنشی است چه در این‌جا نیز مانند ساختمان‌های سنگی عهد هخامنشی قطعه‌های بزرگی سنگی با بست‌های آهنین و به کار بردن سرب ومس به یکدیگر پیوند یافته است.

بر روی شاخه‌های رود صمیره و کرخه در نواحی غربی ایران مانند کشکان رود و آب زال در حوالی خرم آباد چند پل قدیمی دیده می‌شود که بقایای آن‌ها حکایت از دوران حکومت ساسانیان می‌کند مانند پل دختر بررود کشفان. پل خرابه گاومیشان در ۲۰ کیلومتری جاده شوشه خرم آباد ودزفول بر روی صمیره پل شکسته در سه کیلومتری خرم آباد ـ پل تنگ ـ پل زال بر روی آب زال وغیره. از قدیم‌ترین پل مربوط به دوره ساسانی را باید پل ویرانی دانست که بر روی رودخانه فیروزآباد فارس درتنگ تنگاب وجود داشته و امروز جز پایه‌های شکسته چیزی از آن باقی نمانده است. این پل باید یادگاری از دوران بنیادگذار دودمان ساسانی اردشیر بابکان باشد.

پل‌های دیگر منتسب به این عهد عبارتند از:

ویرانه‌های پل برین بر روی رودخانه تنگ برین میان راه کوپون به باشت در کوهستان شمال غربی فارس

و بقایای پل مورد در ساحل چپ رودخانه لاله در خاک ممسنی در شمال اردکان فارس برسر راه قدیم کاروان رو میان فارس و خوزستان.

این جاده همان شاهراه قدیمی است که اسکندر مقدونی برای رسیدن به تخت جمشید از آن گذشته است.

شاید تنها پلی که به صورت اصلی از زمان ساسانیان بر جای مانده پل کوار بر روی رودخانه قرا آقاج باشد که دهانه میانین فروریخته و دو دهانه دیگر کاملا استوار مانده (و شگفتا که با وجود نزدیکی این پل با جاده جدید کسی تا کنون متوجه آن نشده است). پل شهرستان بر روی زاینده رود نیز دارای اساس ساسانی است. پل‌هایی که در نقاط حساس و سوق الجیشی قرارداشته به ویژه آن‌هایی که بر مدخل تنگی واقع بود مجاور آن یا بر فراز تپه یا کوهی که پادگان مستقر در دژ از پل ومعبر آن پاسداری کند امروزه ویرانه‌های این قلاع قدیمی در مجاورت پل‌های باستانی دیده می‌شوند از جمله قلعه دختر است در تنگ تنگاب فیروز آباد که بر پل دختر مسلط بوده و از راهی که از استخر و شهرهای شمالی فارس به شهر گور (فیروزآباد) وسواحل خلیج می‌رفته حراست می‌کرده است و در دامنه همین تنگ است که گذشته از پل و قلعه دختر چند صحنه از حجاری‌های دوران ساسانی وجود دارد. نمونه دیگر این نوع دژهای پاسداری قلعه دختر که از پل دختر قافلانکوه بر روی قزل اوزن حفاظت می‌کرده و بقایای آن هنوز بر جای می‌باشد. چنان‌که گفتیم چون پل‌ها بیشتر از سایر ابنیه در معرض خطراتی از قبیل سیل و فرسودگی بر اثر آمدورفت بسیار و بادهای سنگین وخرابی از طرف دشمن قرار داشتند زودتر از میان رفته ولی چون پایه غالب آن‌ها بر روی صخره‌های طبیعی قرار داده شده بود در دوره‌های بعد باز بر روی پایه‌ها پل‌های جدیدی ساخته شده است، شاید اکثر پل‌های قدیمی که مربوط به بعد از اسلام مخصوصاً دوران پادشاهی سلاطین صفوی است از این قبیل باشد. قدیم‌ترین پل‌های بعد از اسلام یکی پل کشکان رود است که دارای پایه‌های ساسانی است ولی به موجب کتیبه‌ای که بر روی سنگ نقر گردید ابو النجم بدر بن حسنویه از امرای کرد ساختمان آن را در سال ۳۸۹ هجری قمری شروع کرده و در سال ۳۹۹ بپایان رسانده است. دیگر پلی است بر روی رودخانه خیرات بهبهان که از سبک ساختمان معلوم

می‌شود اصل ساسانی داشته و بعد از اسلام تجدید بنا گردیده. این پل بر سر راه قدیم استخر و خوزستان قرار داشته است. پل قدیمی معروف به پل خدا آفرین بر روی رودخانه ارس که آذربایجان را از طریق اهر به خاک شوروی متصل می‌سازد منسوب به دوره سلطنت سلطان محمد خدا بنده می‌باشد. بر روی رود کشف رود بر سر راهی که بلوک طوس را به شهرهای هرات و بلخ متصل می‌کرده پلی قدیمی وجود داشته که معروف است به دستور دختر فردوسی از پول نیل‌هایی که سلطان محمود بعد از پشیمانی از رفتار ناهنجار خود با فردوسی به پاداش سرودن شاهنامه برای شاعر طوس فرستاده بود ساخته شده است.