ایرانیــــــــــــادبود

برترگزیده‌ تاریخ معماری ایرانزمین

کاخ اردشیر پاپکان

مکان
فاصله
ویکی پدیا
فیروزآباد
ایرانشهرپدیا
اطلس تاریخی ایران
تارنماهای وابسته:
کتاب های وابسته:
اخبار وابسته:
گزیده‌ کتاب:
معماری ایران دوره اسلامی / یوسف کیانی
دیتریش هوف / کرامت الله افسر
موضوع شگفت‌آوری است که شکل و نوع اطاق‌های چهارگوش گنبددار و همچنین بنا‌هایی که با چهار دهانه عمیق جانبی توسعه یافته‌اند از همان آغاز ظهور اردشیر اول در بنا‌های فیروزآباد و نوع بناهای رواق دار، در پیرامون، آن کمی بعد از حکومت شاپور اول پسر اردشیر در بیشاپور برپا شده که آثاری کاملا تکامل یافته به نظر می‌رسد.
هم کاخ اردشیر در فیروآباد و هم قلعه دختر که بنایی قدیمی‌تر است و همچنین آتشکده که احتمالا بنایی متاخرتر است. تقریبا همه دارای تالار‌های عمده مربع شکل هستند که ورودی آن‌ها در محور‌های تالار وقع شده اند و در‌های کم عرض تر و طاقچه‌هایی در دیوار‌های آنها تعبیه شده است.
در این بناها یک منطقه انتقالی وجود دارد که دارای سه کنج‌های ساده و پنجره‌های بسته است و دیگر قسمت این بنا‌ها گنبد است که پنجره‌هایی در بالای سه کنج‌ها وجود دارد. در این موارد از پنجره‌ها از اطاق‌های طبقه دوم می توان به داخل تالار اصلی نگاه کرد. این ساختمان‌ها هنوز با قامت افراشته برپا ایستاده‌اند فقط قله گنبدهایشان فرو ریخته است. این بنا‌ها در شمار جالب‌ترین آثار به جای مانده اوائل معماری ایران است. فقط توده‌ای فرو ریخته حکایت از مرحله دوم تکامل بناهای گنبددار ساسانی می‌کند. بنای معروف به تخت‌نشین در بخش مرکزی شهر دایره وار اردشیر خوره (فیروزآباد) که طبق گزارش سده‌های میانه می‌باید آتشکده‌ای بوده که به فرمان اردشیر (241-224 میلادی ) ساخته شده باشد. روایت سده‌های میانه آن را بنایی توصیف می‌کند که از سنگ تراشیده با گنبدی آجری ساخته شده است که هر دو این خصوصیات را در بخش های سفلای عمارت که هنوز برپا ایستاده و آجرهای شکسته‌ای که نمودار گنبد مطبق آن است می‌توان ثابت کرد. بررسی مو شکافانه‌ای در این ویرانه نشان می‌دهد که طرح داخلی آن شامل یک محوطه چهارگوش مرکزی است با دهانه‌های عمیق بزرگ در هر طرف و چهار در محوری. چهار قسمت اضافی از چهار ضلع بنای مکعب‌شکل به سوی خارج الحاق گردیده که شامل ایوان‌ها و پلکان‌ها و یا اطاق‌هایی بوده است.
گزیده‌ کتاب:
باستان شناسی ایران باستان / لویی واندنبرگ
این بنا را اشتباهاً آتشگاه نامیده‌اند. کاخ اردشیر در شمال فیروزآباد قرار گرفته و با سنگ‌پاره‌ها و آهک ساخته شده و 104 متر طول و 55 متر عرض دارد و نمای آن به طرف شمال و جنوب است.
ابتدا از یک ایوان بزرگ شروع می‌شود.
این ایوان به تالار گنبددار مربعی راه می‌یابد. در هر طرف ایوان دو تالار ساخته شده که پوشش آن گهواره‌ای‌شکل است و به ایوان راه دارد و در هر طرف تالار بزرگ گنبددار نیز یک اتاق به عرض و طول تالار مرکزی و شبیه به آن قرار داده شده است.
در انتهای تالار گنبد دار مرکزی راه باریکی وجود دارد که آن تالار را به قسمت پشت کاخر یا اندرونی متصل می‌نماید. در این قسمت حیاطی به عرض و طول 29 در 27.5 وجود دارد و در اطراف آن تالارهایی است که پوشش آن از طاق گهواره‌ای‌شکل است و فقط یک در دارد که به حیاط مرکزی راه می‌‎یابد.
اطاق‌های طرف شمال و جنوب در هر ضلع به وسیله یک ایوان کوچک از یکدیگر جدا شده است و در گوشۀ شمال غربی پلکانی است که به وسیلۀ آن به پشت بام راه می‌یابند.
گزیده‌ کتاب:
ماد، هخامنشی، اشکانی / علی اکبر سرفراز / بهمن فیروزمندی
کاخ فیروزآباد
این کاخ در وسعتی به طول و عرض 55×104 متر از لاشۀ سنگ و ملاط گچ ساخته شده و قطر دیوارها گاهی به 4 متر می‌رسد. جدار خارجیِ بنا دارای تزیینات طاق‌نماشکل است و طاق‌نماها با قوس‌های نیم‌دایره‌ای درون کادر مستطیل‌شکل ساخته و سفیدکاری شده است. در این طاق‌نماها از کتیبه‌ای قالبی مقعر استفاده شده (تاج) که در سردر پنجره‌ها در کاخ‌های تخت جمشید قبلاً وجود داشتند.
پلان و نقشۀ کاخ فیروزآباد دارای ویژگی‌هایی است که از آن جمله استفاده از گوشواره در چهارگوش بنا به منظور ایجاد گنبد روی بنای چهارگوش است، که برای اولین بار در معماری ساسانی و به صورت بسیار ابتدایی ظاهر می‌شود، در اینجا ایوان در حقیقت رکن اصلی بناست و گنبدها و گوشواره‌ها قرار گرفته‌اند و به این ابداع تازۀ معماری در دورۀ اسلامی بیشتر توجه شده است. با استفاده از گوشوار می‌توان روی چهاردیواری مربع‌شکل طاق گنبدی گرد ایجاد کرد. (در این زمان در روم گنبد فقط روی بناهای دایره‌ای یا هشت‌ضلعی زده می‌شد و این ابتکار در زمان ساسانی در اثر تجربه در امر ساختمانی به‌دست آمده است.)
کاخ اردشیر در فیروزآباد نقشۀ تقارنی دقیقی دارد. ورودی اتاق‌ها از طرف شمال و از طریق ایوان اصلی امکان‌پذیر بود که از آنجا به ساختمان‌های گنبددار راه پیدا می‌کرد، در پشت این ایوان و اتاق‌ها حرمسرا ساخته شده بود که اتاق‌های آن دورادور حیاط قرار داشت که شمال دو ایوان شمالی و جنوبی نیز می‌شد‌ ایوان شمالی در تابستان و ایوان جنوبی در زمستان استفاده می‌شد.
کاخ فیروزآباد یا به ‌اصطلاح محلی کاخ ساسان معروف است گاهی به غلط آتشکده معرفی کرده‌اند و بعضی همچنان بر این عقیده‌اند که این مکان آتشکده بوده است در صورتی که کاربرد این بنا به‌عنوان قصر بوده است و به اردشیرْ بنیان‌گذارِ قلعه‌دختر و فیروزآباد (اردشیر خوره) تعلق دارد. نمای کاخ‌های ساسانی که با سنگ‌های تیشه‌ای و یا لاشه‌سنگ و یا خشت و آجر ساخته می‌شد اغلب با اندود گچ سفیدکاری و در داخل دارای تزیینات نقاشی بود شامل طرح‌های تزیینی انسان، حیوان، و نقش شکارگاه و گل و گیاه یا نقش‌های هندسی با طرح‌های گوناگون رنگارنگ.
معمول‌ترین شکل طاق زمان ساسانی طاق‌نماهای نیم‌دایره‌ای است که اغلب اوقات از ستون‌های خود عقب‌تر زده شده است. طاق‌های شلجمی‌شکل را در قسمت بالا با گچ پر می‌کرده‌اند تا اینکه به شکل نیم‌دایره جلوه‌گر شوند. ستون در بناهای ساسانی چندان معمول نبود، آنها از شبه‌ستون استفاده می‌کردند.
گزیده‌ی کتاب:
امپراطوری ساسانی / تورج دریایی / خشایار بهاری
ادرشیر اول توانست اردوان چهارم اشکانی را در سال 224 میلادی در دشت هرمزگان شکست داده شاهنشاهی ساسانی را تاسیس کند. وی سپس عنوان شاهنشاه را اقتباس و فتوحاتی را آغاز کرد که قلمرویی به نام ایرانشهر ( اران شهر ) را در بر می گرفت.
پابگ، روحانی آتشکده آناهید در آتشکده استخر بوده که خود باید جایی برای گردهم آمدن رزمندگان محلی پارسی معتقد به این آیین بوده باشد. اهمیت آناهید از اشاره متون مقدس اوستا مانند آبان یشت بر می‌آید که بنا بر آن پهلوانان، رزمندگان و شاهان به این ایزدبانو وقف می‌کرده‌اند. در دوره هخامنشی و در آغاز قرن چهارم پیش از میلاد اردشیر دوم آناهیتا را در کنار اهورامزدا و مهر می‌پرستیدند.
پابگ، پسر بزرگ خود شابوهر ( شاپور ) را ولیعهد کرده بود زیرا سکه هایی داریم که نقش شابوهر و پدرش بر آن ها نقش بسته است، اما شابوهر به طرز اسرارآمیزی درگذشت… پس می‌توان فرض کرد که اردشیر جانشین بلافصل او شمرده می‌شده که فتح پارس و سرزمین های اطراف را کامل کرده است…اردشیر در حملات خود به ارمنستان سوریه کاپادوکیه با الکساندر سوروس امپراطور روم درگیر شد و لی هیچ یک از طرفین پیروز نشدند … الکساندر درگذشت و ساسانیان به میانرودان حمله کردند… پس از آن اردشیر از سلطنت کناره گرفت و باقی عمر را در پارس گذراند و پسرش شاپور اول ….
گزیده‌ی کتاب:
ایران در زمان ساسانیان / آرتور کریستنسن / رشید یاسمی
اردشیر به لقب شاهنشاه ایران قناعت کرده بود ولی شاپور پس از این فتوحات در کتیبه‌ها لقب شاهنشاه ایران و انیران گرفت. چند سال بعد جنگ جدیدی بین ایران و روم در گرفت. در سال 260 والریانوس امپراطور روم … به دست ایرانیان گرفتار شد. شاهنشاه خود را در آن موقع سلطان مشرق و مغرب می‌‌دید.
گزیده‌ی کتاب:
عصر زرین فرهنگ ایران / ریچارد نلسون فرای
اطلاعات ما به روزگار پیش از اسلام از استان فارس بیشتر است تا استان‌های دیگر. فارس به پنج کوره که هریک متضمن یک شهر عمدۀ استخر و ازجان و بیشاپور و اردشیرخوره و دارابجرد بودند، تقسیم می‌شد. استخر از همه بزرگ‌تر بود و گویا در مشرق حتی تا یزد ادامه داشته است. گاهی استخر را اجمالاً فارس می‌خواندند؛ زیرا نام کامل آن استخر فارس بود که به معنی «دژ‌فارس» باشد. ازجان را وه‌ازآمد کواد یا به عربی ومقباد که اصلاً به معنی «بهتر از آمد کواد (این را ساخت)» نیز می‌نامند. سکه‌های شامل سجع کوفی برمقباد را باید بزمقباد که تحریفی است در لفظ فارسی میانه خواند. بیشاپور از ناحیت‌های فارس خردترین بود و شهر عمدۀ آن اردشیر خوره بعدها با نام گور و در زمان بویهیان فیروزآباد خوانده شد. دارابجرد نامی کهن بود که تا کنون به صورت کوتاه داراب باقی مانده است. استان فارس که خاستگاه ساسانیان بود شاید تقسیمات بهتر و روشن‌تری از دیگر استان‌ها یافته بوده است.
گزیده ی کتاب:
تاریخ ایران بر بنیادهای باستانشناسی / ارنست هرتسفلد / علی اصغر حکمت  
مکان کاخ اردشیر در بیرون شهر از آن جهت انتخاب شده است تا صحن جلو عمارت و چشمه حیرت‌انگیز آب گرم در کنار آن را شامل باشد. این چشمه هنوز با همان قدرت و با همان میزان حرارت قدیم جریان دارد و بیشه یی از درخت مورد بارتفاع ۱۰ پا در اطراف  استخر به وجود آمده که در فصل بهار رایحه دل آویزی از آن به مشام می‌رسد.
طاق بزرگ شلجمی قصر فیروزآباد، در میان دو برج به جلو پیش آمده است. البته این امر منطقی است. زیرا که دیوارهای ضربی را که بایستی در اطاق اصلی بطور عمودی قرار گرفته باشد، حفظ می‌کند و از فشار دائمی روی آنها جلوگیری می‌نماید. در پایین این دیوارها یک ردیف طاقچه‌هایی کوچکتر تزیین یافته که هر چه بالاتر میرود سطح طاقچه‌ها بزرگتر می‌شود. اگر این فرورفتگی‌ها و طاقچه‌ها به یک مسافت در دروازه شلجمی، پایان می‌یافت، هرآینه طرح معماری آن کاملا صحیح بود. دوطرف قصر که هیچ روزنه و دریچه ندارد، همین فرورفتگی‌ها و برجستگی‌های مرتفع که در روی قلعه در قله کوه به عمل آورده اند، در آنجا نیز به یکدیگر ارتباط دارد.
طرح نقشه قصر (نگاه کنید به لوح شانزد هم ) ، مشتمل است به یک دروازه بامدخل مرتفع که بر روی آن یک گنبد مرتفعی قرار دارد با حشو و زواید فراوان که در طرف چپ و راست تکرار شده است برای آنکه قرینه را رعایت نمایند. و این حس قرینه سازی در آنجا آنچنان قوی است که منجر به آن شده که محور مقطع باطرف محور اصلی عمارت با هم تقاطع نمایند. در عقب جبهه جنوبی قصر، جایگاه سرای یا اندرونی (حرم خانه) است و نیز منزلگاه دیگر که تمام طاق‌های قصر در اطراف و در داخل صحن مربع قرار گرفته . این دروازه به تالار اصلی محل تخت منتهی می‌شود بیک ایوان گشاده که در مقابل آن همان قرینه سازی نیز بعمل آمده است. بعلت تغییر یافتن مصالح ساختمانی از سنگ به ساروج و درنتیجه هنر طاق زدن ابنیه ساسانی با ساختمان‌های عصر در هخامنشی تغییر کلی یافته است. لیکن وضع اطاق‌ها تا آنجا که مربوط به طرز زندگانی روزمره است، تغییر مهمی نیافته . رواقهای وسیع پرسپولیس که با آن ستونها بصورت یک طاق عمیق درآمده و تالار مسقف مستطیل که در پازارگاد و در پرسپولیس مربع ساخته شده است، همه به صورت یک سقف گنبدی بر روی اطاق مربع درآمده است. احتیاج به قرینه سازی که در معماری عصر هخامنشی وجود داشته سبب شد که اطاق‌های مستطیل به طرح مربع ساخته شود. همین امروزدرقصرفیروزآباد به سبب تکراراطاق‌های مشابه یکدیگر و ردیف هم ، نمایان می‌شود . قواعد اصلی تغییر نیافته بلکه همان قصر باستانی قدیم در اینجا به لباسی نوین درآمده است.
طرح تمام نقشه از اصل ایرانی ابتدائی آغاز گردیده است. به طوری‌که مقبره‌های سنگی نشان می‌دهد ، همه در دوره ماد قبل از هخامنشی‌ها معمول بوده است و هنوز هم در خانه‌های روستایی و دهقانی همان طرح باقی‌مانده است. هرجا که جنگل در دسترس نبوده است، مانند نواحی شرقی ایران، استعمال دیرک‌های چوبی به ستون‌های طاقی تبدیل شده و از دوره هخامنشی تاعصر ساسانی اشکال و صور گوناگون حاصل کرده است. طاق‌های گلی که حتی بدون خشت خام بنا شده ناچار مستلزم آن بوده است که اطاق‌های تاریک و طولانی و بدون هنرهای قابل توجه به ظهور برسد. لیکن هر کجا که به یک جنگل کوچکی دسترسی پیدا می‌کرده‌اند ، مثلا درناحیه  نشتافون یا روی‌خواف یعنی نواحی که به سرحد افغانستان متصل می‌شود که در آنجا درخت کاج زیا د می‌روید و همه جا ساختمان‌های چوبی به وجود آمده است و در هر حال استعمال چوب را به جای طاق ترجیح داده‌اند.
این خانه‌های روستایی عبارت است ازیک اطاق کوچک سرگشاده در میان چندین اطاق سربسته در ضلع یک صحن با دیوارهای آن. تالارهای بزرگان یا توانگران برای خانه روبرو که در همان مکان بناشده شکل دیگری به آنها داده است. همین طرح عینا در نقشه قصر فیروزآباد به کار رفته. در روستاهای بزرگی که در آنجا جاده‌ها و شاهراه‌ها قرار داشته و نیز کاروانسراهای بزرگ و کوچک روی همین طرح بنا شده است که در همه آنها یک رشته اطاق‌های ردیف یکدیگر در چهار ضلع صحن بناشده است . نتیجه این همانا طبعا ساختمانی صلیبی شکل را به وجود آورده که روی چهار ایوان در چهارضلع یک بناست که در طرح ساختمان‌های مسجد‌ها و مدرسه‌های ایران عصر اسلامی موجود است. همین نقشه که هنوز در خانه یک دهقان فقیر نیز دیده می‌شود. با حجم بزرگتر به قصر عظیم جانشینان هارون الرشید در شهر سامره به کاررفته است. این قصر ۳۰۰ درجه بزرگتر از قصر اردشیر در فیروزآباد است . مسافت مابین طاق دروازه و انتهای حیاط واقع در فیروزآباد سیصد پا است، درحالیکه قصر سامره به طول یک میل می‌رسد.
در این قصر با آنکه هر چیز بطور تصاعدی پیروی شده است، در وضع اساسی طرح هیچگونه تغییری روی نداده و درست در محل خود همان تالارهای شاه نشین بنظر میرسد که بواسطه التزام به قرینه سازی در ضلع راست و چپ چهار بار تکرار شده و عمارت شکل صلیب حاصل کرده است.
همین طرح کهنه د رمراحل ، واد واربعد، یعنی در معماری دوره اسلامی نیز وجود دارد؛ ولی نه در قصور سلاطین ، بلکه در عمارات مدارس .. مدرسه خرگرد (نظر کنید به لوح هفدهم) که در اواسط قرن پانزدهم بدست معماری بنام قوام الدین  که معما ربزرگ شاهرخ تیموری سا زنده مسجد گوهرشاد مشهد بوده است ، ساخته شده هنوز وجود دارد. همه آنها عینا به همان طرح قصر فیروزآباد است، با این معنی که طاق دروازه تالار دربار عام شاهنشاه بوده وصورت یک هشتی سرپوشیده داشته است. همه جا همین طاق شاه نشین است، ولی بدون شاه. این طرح کاملا درعمارات ساختمان‌ها نیز به کار رفته که در دو ضلع راست و چپ آن اطاق‌های ردیف یکدیگر بنا شده است. به عبارت دیگر خانه‌هایی که منزلگاه شاهان و حرم آنها بوده است، همه مدارس طلاب جای آنها را گرفته است. دو ایوانی که در محور اصلی صجن قرار گرفته است، در دو ضلع دیگر نیز تکرار شده و مجموعه این چهار بصورت صلیب یکدیگر را قطع می‌کند.
برای مطالعه معماری دوره اسلامی دانستن تاریخ این تحولات و تغییرات شرط اساسی است.
در ایران تفاوتی بدون اختلاف فاحش در ساختمان‌های مساجد و مدارس و کاروانسراها و رباط‌ها هیچ جا وجود ندارد. همه اینها مستقیما به همان اسلوب خانه‌های ایرانی قدیم است که ادامه یافته است. فقط در بعضی جزئیات فرعی و أضافی که از لحاظ مقصود ساختمان لازم بوده است، مختصر تفاوتی بنظر میرسد.
بعد از اواسط عصر سلجوقیان باز هم اسلوب معماری مدارس که خواجه نظام الملک وزیر آلب ارسلان و ملکشاه به قصد مؤسسات سیاسی بنا کرد ، به ممالک غربی ایران نفوذ نمود. از بناهای متعدد مدارس خواجه نظام الملک تنها یکی در خرگرد باقی مانده است. درحالی که مدرسه نظامیه بغداد بکلی از میان رفته و نابودشده . از بررسی کتب ادبی، معلوم می‌شود که چند مدرسه به همان اسلوب در شام نیز وجود داشته است که نمونه موجود یکی از قدیم‌ترین آنها بنام مارستان است که  نورالدین  در دمشق  بنا کرده و هنوز موجود است.
همین طرح بنای صلیبی از شام به  مصر نیز نفوذ کرده است. بعضی در اصل و مبدأ و منشأ این نوع البته تردید کرده اند و غالبا مورد بحث است، ولی بدون شک موضوع اصل ایرانیت آنها به خوبی مشهود است.
این جریان که در امر معماری بیان کردیم، از همان اوائل نشان می‌دهد که آن تغییرات موقتی و یک روزه نبوده بلکه تغییران، اساسی و دائمی بوده است و همین معنی نیز در بررسی مجسمه سازی و حجاری دیده می‌شود. این واکنش بقدری بوده است که اسلوب و سبک یونانی را طرد کرده اند.
در سراسر دوره ساسانیان یک واکنش علیه اسلوب هلینیزم مشاهده می‌شود. این واکنش در افکار و آداب همان عصر نیز ظاهر شده است . اصول سبک هلینیزم یک اسری در حقیقت تجاوز و متعدی شمرده می‌شود که عکس‌العمل آن عبارت است از رجوع به اصول و قواعد دیرین ایرانی که هیچ وقت از میان نرفته و همیشه زنده بوده است.
پایان نامه های وابسته:
مقاله های وابسته:

مطالب مرتبط