کاخ بیشاپور

«شاپور اول»: حک (۲۴۱-۲۷۲م).|| شاپور ابن اردشیر، در مآخذ اسلامی سابورالجنود. وی پسر اردشیر بابکان بود و اردشیر در حیات خود شاپور را با خود در سلطنت شریک کرد و گویند کمی پیش از مرگ سلطنت را به وی سپرد. به هر حال آغاز سلطنت شاپور اول را در بعضی مآخذ سال ۲۴۰ق ضبط کرده‌اند. شاپور جنگ‌های پدر با رومیان را ادامه داد، و در سوریه پیش رفت؛ اما در مقابل سپاهیان گوردیانوس سوم عقب نشست […]. عاقبت امپراطور والریانوس به مقابله با وی رفت اما نزدیک ادسا مغلوب و اسیر شد […]. وی خود را پادشاه ایران و انیران (غیر ایران) می‌خواند. شهر جندی‌شاپور را بنا نهاد و ظاهراً اسیران رومی را در این ناحیه مستقر کرد، و بند قیصر را بر کارون به دست آنان بست. از شهرهای دیگری که تأسیس آنها به وی منسوب است شاپور فارس و شاپورخواست می‌باشد؛ بنای نیشابور و فیروزشاپور، که گاه به وی نسبت داده شده است، از شاپور دوم (ذوالاکتاف) می‌باشد. به قول بعضی از مورخین، شاپور اسیران جنگی را در سه شهر جندی‌شاپور، شاپور فارس و شوشتر مستقر کرده بود […]. از وقایع زمان شاپور، ظهور پیامبر مانی است.






بیشاپور
شهر تاریخی بیشاپور به استناد سنگ‌نبشته‌ای به دو خط اشکانی ساسانی که روی یکی از دو ستون در مکانی به نام جایگاه نذورات نقر شده به سال 266 میلادی ساخته شده، ویرانه‌های این شهر تاریخی در فاصلۀ 140 کیلومتریِ شیراز و 23 کیلومتریِ غرب شهرستان کازرون در حاشیۀ رودخانه‌ای که به همین نام معروف است قرار گرفته است.
شهر بیشاپور از لحاظ موقعیت طبیعی و جغرافیایی و به‌ویژه از نظر سوق‎الجیشی [استراتژیک] که هم‌اکنون حدفاصل دو استان فارس و خوزستان قرار گرفته و به‌صورت چهارراهی در گذرگاه تاریخ حائز اهمیت بوده است. این شهر که مرکز کورۀ شاپور (تقسیمات ایالتی زمان ساسانیان) بوده است بیش از دو کیلومتر طول و نزدیک به یک کیلومتر پهنا دارد.
شهر بیشاپور برای اولین بار در زمان ساسانیان به شکل مستطیل طراحی شده است. اطراف شهر حصاری رفیع و قطور کشیده شده است که در جبهۀ شمالی به مقتضیات رودخانۀ شاپور انحنا دارد و ارتفاعات معروف به قلعه‌دختر به‌صورت قلعه و دژی نظامی و دفاعی مشرف بر آن و در جبهۀ شرقی آن ساخته شده است. اطراف حصار خندقی تعبیه شده است که برای حفاظت بیشتر در آن آب جریان داشته است. در میان شهر دو خیابان وسیع و طویل به‌طور شمالی، جنوبی، و شرقی و غربی عمود بر یکدیگر کشیده شده است که در مرکز شهر هم را قطع می‌کنند و بناهای عظیم و کاخ‌ها و معابد و ایوان‌های مزین به موزاییک که ضمن کاوش‌های باستان‌شناسی در این مکان نمایان شده است این شهر بزرگ ساسانی را به‌خوبی نشان می‌دهد.
اکثر پژوهشگرانِ دورۀ تاریخی ساسانیان را مبتکر اصول شهرسازی و معماری می‌دانند، شکی نیست که در این زمان رقابتی برای شهرسازی، ساخت پل، کارونسرا، معابد و آتشگاه وجود داشته است، اما در اهمیت این شهر همین بس که محل یکی از معابد آناهیتا در این شهر مشخص شده بود که در کتیبه کعبۀ زردشت در نقش رستم به آن اشاره شده است.
ضمن عملیات اکتشافی در این شهر افزون بر معبد آناهیتا، کاخ اختصاصی شاپور، دو ایوان مزین به موزاییک و بنای یادبود شاپور و چند بنای دیگر از خاک آزاد شده است. در اینجا افزون بر آثار دورۀ ساسانی بقایای سکونت دورۀ اسلامی (که در این قسمت از حفریات روی خرابه‌های برج و باروی زمان ساسانی در حاشیۀ رودخانه ظاهر شده است) شامل آثاری از صدر اسلام تا اوایل قرن پنجم هجری موجود است.

نخستین نمونه شناخته شده نوع تکامل یافته بنا‌های گنبددار ایرانی که دارای دهلیز‌هایی در اطراف آن است بنای بزرگی است در بیشاپور اول (272-241 میلادی ) شهرت دارد.این بنا که محوطه مربع شکل مرکزی آن که هر ضلع آن 75/22 متر در داخل است و قطر گنبد آن نیز متناسب با همین بعد است در شمار بزرگترین نمونه‌های این نوع بنا است، دهانه‌های بسیار عمیق جانبی که تقریبا مربع شکل‌اند و ابعاد آنها یک سوم مربع مرکزی است داخل بنا را به صورت یک محوطه عظیمی با طاقچه‌ها و زوایا درآورده است این چنین محوطه که هنوز در درون ویرانه حفاری شده است بیشاپور نمایان و قابل تشخیص است احساسی شگفت‌آور در انسان بوجود می‌آورد. دهلیز‌های پیرامون بنا فوق‌العاده تنگ و بلند است لیکن با دهانه‌های عمیق که از جرز‌های قطور گوشه‌ای بیرون آورده شده توسعه یافته‌اند. از نظر جسارت و شکوه ظاهرا در معماری اواخر عصر ساسانی هیچ بنایی به پای این عمارت نمی‌رسد. بیشتر ار هر چیز این مسئله شگفت‌آور است که این سیر تحول فقط تقریبا در مدت نیم قرن در اثنای سده سوم میلادی حاصل شد و به اوج خود رسید.
مشکل به نظر می‌رسد که این شاهکار ساختمانی اوائل عصر ساسانی، یعنی گنبد، یک ابداع یک‌شبه و ناگهانی بوده که از هیچ بوجود آمده باشد.













اوژن فلاندن

مطالب مرتبط