خشت گزیده ی کتاب: تاریخ هنر معماری ایران در دوره اسلامی / محمد یوسف کیانی از دیگر مصالح ساختمانی معمول در معماری ایران خشت است. در دوره اسلامی یا تمامی بنا از خشت بوده یا بخشی از دیوارها از خشت و بقیه از آجر بوده است. از آنجایی که مقاومت خشت در برابر باد و باران و برف اندک است، بناهای خشتی زیادی از روزگاران گذشته باقی نمانده است. گزیده ی کتاب: فن شناسی معماری ایران / محمود گلابچی / آیدین جوانی دیزجی عمده ترکیباتی که در تهیه خشت به کار رفته مطابق تقسیم‌بندی زیر است: خاک رس همگن معدنی. خاک رس با مخلوطی از شکرسنگ. خاک رس با مخلوطی از کاه، شن یا خرده سنگ. خشت ساخته شده از خاک آوار باقی مانده از آثار ساختمانی زمان‌های پیش. خشت‌هایی که در ترکیب آنها گذشته از خاک رس خاکستر نیز به کار رفته است و اغلب تیره است. خشت‌هایی که در ترکیب آنها موی بز یا پشم شتر به کار رفته است. خشت‌هایی که در ترکیب آنها خاک رس و پهن به کار رفته است. خشت‌هایی که در ترکیب آنها خاک رس و پوست برنج (شلتوک) به کاررفته است. خشت‌هایی که در ترکیب آنها خاک رس و پوست برنج (شلتوک) به کاررفته است. گزدیده ی کتاب: فرهنگ مهرازی / علی محمد رنجبر کرمانی / ندا رفیع زاده / بیژن سرشکی «پیشینه بهره‌گیری از خشت همچون یک ساختمایه در ایران نخست به گونه گلوله گلی بدون کالب (قالب) بده است و به 9300 سال پیش در گنج دره کرمانشاه و شش تا هفت هزار سال پیش در سیَلک کاشان می‌رسد که به گونه گلوله گلی دست ساز و خشک شده در آفتاب (بدون کالب) کار شده است.» «در لبه آنها فرورفتگی‌هایی است که با انگشتان پدید آمده تا به ملات بهتر چفت و بند شود. خشت‌های چهارگوشه تخت (که با کالب ساخته می‌شد) نخستین بار در شش هزار سال پیش به کار رفته است. به گمان فراخوان خشت، ساختمایه ایرانیان بوده است». ساختمان‌های خشتی در بیشتر جاهای ایران دیده می‌شود، زیرا به آسانی می‌توان خشت ساخت و به کار برد. خشت آمیخته‌ای است از خاک رس خوب و یک افزودنی همانند: کاه، خرده سنگ، خاکستر، و… که به آن آب می‌افزایند و آن را به گونه «آخوره» در می‌آورند. پس از یک یا دو روز که آب در خاک رخنه کرد (در زبانزد «باد کرد») ملات را زیرورو کرده و خوب ورز می‌دهند تا به ریخت خمیری سفت درآید. اگر آب ملات فراوان باش (در زبانزد «شُل» باشد) نمی‌توان به آن خاک افزود. برای همین آب به اندازه باید به خاک افزوده شود. ملات چسبناک در کالب‌های چوبی چهارگوشه دوخانه یا چهارخانه یا شش‌خانه ریخته می‌شود و هنگام ریختن، به سختی در آن کوبیده می‌شود تا خشتی فشرده و بدون سوراخ بدست آید. پس از تراز کردن روی کالب، آن را روی زمینی پاک و بدون سنگ و ریگ و خاشاک برمی‌گردانند تا خشت از آن بیرون افتد. پس از گذشت نیم روز تا یک روز خشت‌ها را به آرامی بلند می‌کنند و از رویه کوچکتر آن کنار هم می‌چینند تا زودتر خشک شوند (در زبانزد به آن «زنجیره‌سازی»می‌گویند.) خشت‌ها را پس از خشک شدن گرد آورده و انبار می‌کنند (در زبانزد «هره» می‌کنند). ساخت خشت بیشتر در هنگام گرما در سال انجام می‌شود». گزدیده ی کتاب: مصالح شناسی سنتی / حسین زمرشیدی آثار مکشوفه از بناهای شهر سوخته حکایت از ساختمان‌های مسکونی اکثراً دو طبقه که طبقه زیرین آن تا ارتفاعی از سطح زمین از مصالح شن و ملات آهک و بقیه اسکلت و تاق‌پوشهای خشتی بوده است. در اکتشافاتی که بر روی بقایای آثار دیگری چون نوشیجان از توابع همدان و متعلق به 2400 سال قبل از میلاد انجام شده مصالح اصلی این بنا خشت بوده است. در برخی از بناهای کاخ های هفده گانه تخت جمشید در بین ستون‌های چوبی از خشت دیوارسازی بین فضاها را به وجود آورده است که بقایای آن ها تا امروز با پوشش اندود کاهگل نگهداری شده است. در شهر تاریخی ارگ بم کرمان که یادگاری از دوره ساسانی است و شامل بناهای گسترده و با ابهت حکام‌نشین با برج و باروهای اصولی بناها و تشکیلات نظامی با دژهای مقاوم و کنگره دار بناهای مسکونی عامه‌نشین و همچنین بناهای دیگری چون بازار ها و بازارچه ها و دکاکین، نانوایی، بقالی، سبزی، فروشی، قصابی، عطاری، سلمانی، معامله‌گری، مسجد، حسینیه، زورخانه، یخدان (یخچال) و غیره می باشد و در مساحتی در حدود 200 هزار متر مربع از بنای مجموعه ارگ بم با مصالحی عموماً چون خاک رس و خشت و موارد دیگری که ساختمان‌های مسکونی بسیار اصولی ساخته شده و تا اواسط دوره قاجاری کاملا شهری مسکونی بوده است. این شهر بی‌مانند به علت تخلیه شدن از سکنه و بر اثر نزولات آسمانی بر مجموعه آن صدمات چشمگیری وارد ساخته است. در قرون اولیه بعد از اسلام وجود کاربرد خشت در بناهای عمومی اجتماعی و به طور کلی بناهای مسکونی مصالح اصلی بوده است. از آثار به جا مانده می توان به مسجد خشتی فهرج یزد با اجرای بسیار جالب آن که از نیمه نخست قرن اول هجری به یادگار مانده است اشاره داشت. اضافه می‌شود گلدسته خشتی این بنا متعلق به دوره سلجوقی می باشد که بعدها به این مجموعه اضافه شده است. به طور دقیق می‌توان گفت که حدود بیشتر از پنجاه درصد از بناهای کشور امروزه نیز خشتی است. به خشت می‌توان خرده سنگ، خاکستر، موی بز، پشم شتر، پوست برنج، پهن، ریشه گیاهان، الیاف درخت خرما و ساقه برنج افزود تا مقاومت آن افزایش یابد.
