سنگ گزیده ی کتاب: تاریخ هنر معماری ایران در دوره اسلامی / محمد یوسف کیانی در معماری اسلامی از سنگ برای کار در شالوده، بدنه، فرش کردن کف و تزیین بنا استفاده می‌شد. گرچه به علت موقعیت جغرافیایی و اقلیمی استفاده از سنگ در برخی نقاط چون آذربایجان بیشتر دیده می‌شود، اما بهره گیری از آن تقریبا در سراسر ایران مرسوم و متداول بوده است. استفاده از سنگ در پی بنا و دیوارها اهمیت ویژهای داشت و برای ساختن کتیبه‌ها سنگهای گوناگونی چون سنگ سیاه، سنگ آهک، سنگ مرمر – که با دقت تراشیده و گاهی حجاری می‌شد ـ به کار می‌رفت (مرند: کاروانسرای مرند، شیراز، مسجد جامع، کاشان: کتیبه‌های مسجد میدان). گزیده ی کتاب: فن شناسی معماری ایران / محمود گلابچی / آیدین جوانی دیزجی در ساختمان‌سازی از گونه‌های مختلف سنگ استفاده شده که این انواع با ظاهر و ریخت سنگ نام‌گذاری می‌شوند. سنگ لاشه : سنگی است که لبه‌ها و گوشه های آن تیز بوده و پرداخت نشده باشد.این نوع سنگ در اصل سنگی است که پس از استخراج هیچ اقدام دیگری بر روی آن صورت نمی‌گیرد. سنگ قواره: سنگ لاشه‌ای است که گوشه ها و لبه های تیز آن با چکش گرفته شده است. این سنگ نسبت به سنگ لاشه ریخت مرتب‌شده‌تری دارد. سنگ بادبر: سنگی است که با پتک به شکل مکعب در آمدده است و گرداگرد آن را می‌تراشند و روی آن دست‌نخورده باقی می‌ماند. سنگ پاک‌تراش: سنگی است که پرداخت و تراش‌شده باشد. استفاده از این نوع سنگ را در شالوده صفه و پی معبد آناهیتا در کنگاور شاهد هستیم. سنگ رودخانه‌ای: سنگی که بر اثر غلطیدن در میان رودخانه گوشه‌های تیز خود را از دست داده و گرد شده که در ساخت دیوار و کف‌سازی به کار می رود. سنگ اژیانه (سنگ فرش):سنگی که برای پوشاندن کف ایوان میانسرا و به کار می‌رود که اغلب شامل سنگ تخت یا سنگ رودخانه‌ای (قلوه‌ای) است. گزیده‌ی کتاب: تاریخ مهندسی در ایران / مهدی فرشاد تالیف از : گیرشمن / سینگر / پوپ و اکرمان با ورود اقوام آریایی به سرزمین ایران در اواخر هزاره دوم قبل از میلاد، حدود 1200 پیش از میلاد تغییراتی در شیوه‌های زندگی و از جمله انتخاب مصالح و نحوه ساختمان سازی پدید آمد. مصالح سنگی در ساختمان‌های بزرگ به صورت قطعات تراشیده شده که به طور خشکه‌چین روی هم قرار داده می‌شد به کار می‌رفت. ساختمان‌های دوره هخامنشیان مثل پاسارگاد، تخت جمشید و شوش در قسمت پایه‌ها و ستون‌ها و سردرها از سنگ ساخته شده است. این سنگها به صورت قطعات بزرگ تراش داده شده وبدون ملات روی هم قرار گرفته و با بست‌های آهنی و یا چوبی به یکدیگر اتصال یافته است. در کتیبه‌هایی که به جای مانده، و کتیبه داریوش در شوش مثالی از آن است، گفته شده که در کاربرد مصالح و شکل دادن به آنها اقوام و صنعت کاران مختلفی دست داشته‌اند و از قرار معلوم تراش سنگها و حجاری‌های شوش به دست اقوام ایونی انجام شده است.برای استخراج سنگ از معدن در دوران باستان به ترتیب زیر عمل میشده است.ابتدا به وسیله اره‌های فلزی و یا اره‌هایی که دندانه نداشته، و مقداری شن با حرکت رفت و آمدی اره عمل بریدن را انجام می‌داده، اطراف قطعه سنگ را از بقیه کوه جدا می‌کردند، سپس در شکاف‌های حاصل شده گوه‌های چوبی قرار داده و شکاف را از آب پرمی‌کردند. در نتیجه این عمل گوه چوبی باد کرده و به سنگ فشار می‌آورد و باعث جدا شدن قطعه سنگی از کوه می‌شد. در نزدیکی تخت جمشید قطعاتی از سنگ که قسمتی از آنها به ترتیب فوق و یا روشی مشابه با آن از کوه جدا شده در دل کوه باقی‌مانده است.وسیله دیگری که در این عملیات مورد استفاده قرار می‌گرفت قلم فلزی بود. در استخراج سنگ ساختمانی از کوه دقت زیادی در انتخاب قسمت‌های بی‌رگه به عمل می‌آمد. قطعات استخراج شده از معدن سنگ شکل کلی هندسی منظمی داشتند ولی سطح آنها چندان صاف نبود. گاهی نیز شکاف‌های اولیه با حفر سوراخ‌هایی در سنگ ایجاد می‌شد. قطعات سنگی پس از استخراج از طریق راه‌های آبی و گاهی نیز با کشیده شدن روی زمین به محل ساختمان حمل می‌گردید.صاف کردن سطح سنگها تا حدی قبل از قرار داده شدن در سر کار و بقیه آن پس از قرار گرفتن در محل نهایی انجام می‌گرفت. وسائل صاف کردن سطح سنگ علاوه بر تیغه‌های فلزی شامل تکه‌هایی از سنگهای سختی مثل دیوریت بود که به صورت چکش روی سطح سنگ کوبیده و قسمت‌های ناصاف به وسیله آن تسطیح می‌شد. از شن‌های ریزی که کار سمباده را انجام میداد در صاف کردن سطح سنگها استفاده به عمل می‌آمد. در شکل دادن و صاف کردن سطح سنگها در قدیم کاربرد مصالح سنگی در ساختمان در ادوار اشکانی و ساسانی نیز ادامه داشته است.ساختمان‌های سنگی اشکانی و ساسانی عموماً از سنگهای لاشه که در ملات گچ و خاک و یا آهک قرار داشتند ساخته می‌شدند. به طور کلی ایرانیان در مواقعی که میخواستند ساختمانی جنبه دائمی داشته باشد از مصالح سنگی برای انجام کارهای ساختمانی استفاده می‌کردند. پل‌ها و سدهای دوره ساسانیان که می‌بایست دائمی باشد، و نیز برخی از ساختمان‌های بزرگ قصرها مثل قصر فیروز‌آباد و بیشاپور از سنگ لاشه همراه با ملات ساخته شده است. گاهی نیز در ساختمان‌های دوره ساسانی قسمت میانی دیوارها و اطاق‌ها از سنگ لاشه و ملات پر میشده، و در قسمت‌های خارجی ساختمان با سنگهای منظم‌تر نماسازی انجام می‌گرفته است.انواع سنگ علاوه بر به کار رفتن در ابزارسازی و ساختمان سازی به صورت فرم‌های تزئینی نیز از قدیم به کار می‌رفته است. معادن بعضی از سنگهای شفاف و رنگین مثل فیروزه از قدیم در شمال و شمال غربی ایران شناخته شده بوده است. سنگهای قیمتی، که به علت خواص مخصوص آنها مانند رنگ، درخشش و جلا جلب توجه مردمان قدیم را کرده بود، به عنوان اشیاء تزئینی به کار رفته و داد و ستد میشده است. توجه ایرانیان به سنگهای شفاف، رنگین و قیمتی دارای پیشینه زیادی است و این توجه موجب پیدایش زیادی است و این توجه موجب پیدایش حرفه‌هایی نیز بوده است. گزیده‌ی کتاب: مصالح شناسی سنتی / حسین زمرشیدی سنگ یکی از مصالحی است که از عهد باستان تا کنون برای امر ساختمان سازی استفاده می‌شود. البته استفاده از سنگ در ادوار باستان به مراتب بیشتر از آجر بوده است. کهن‌ترین آثار معماری جهان اهرام ثلاثه مصر است که از آثار نیمه دوم هزاره سوم قبل از میلاد می‌باشد. این اثر شگفت‌انگیز از سنگهای سخت طبیعی با ریشه‌های عمیق و در ابعادی بزرگ و با بهره‌گیری از ملات‌های آهکی در طبقات زیرین و از ملات گچ در قشرهای روئین و رعایت اتصالات و پیوند کامل ساخته شده است. مسلما نوع جنس و مقاومت مصالح سنگی و نیز نحوه شیب داری بنا، باعث ماندگاری و عمر این آثار شده است. بناهای سنگی دیگر نظیر ستونهای کاخ رامسس دوم که از آثار حدود ۱۲۶۰ سال قبل از میلاد می‌باشد . و بسیاری از آثار سنگی در شکلهای گوناگون در کشور مصر، نشان دهنده بناهای سنگی و پیشینه معماری این سامان است. آثار سنگی موجود در جنوب شرقی یونان، به نام دروازه شیران «میس» به حدود ۱۲۵۰ سال قبل از میلاد تعلق دارند. آثار سنگی دیگری نظیر بنای ستون دار «پارتیون» در آتن، یادگاری از سده چهارم و پنجم قبل از میلاد هستند. همچنین معبد «پوسیدون» در پستوم ایتالیا در شمار آثاری هستند که از حدود ۴۶۰ قبل از میلاد به یادگار مانده‌اند. لازم به تذکر است که بناهای زیادی در ابعاد محدود یونان و رم باستان وجود دارد که هیچ کدام به عظمت و بزرگی تخت جمشید نمی‌رسند. بناهای تخت جمشید که دارای تالارهای متعدد، بویژه تالاری به نام تالار صد ستون بوده، از آثار سده پنجم قبل از میلاد است. در این بنا سنگها در ابعاد بزرگ بر روی یکدیگر و با رعایت پیوندهای اساسی استقرار یافته و ستونهای بلند آن، همراه با انواع سرستون سازیها می‌باشد که برخی از ستونهای این بنا حدود ۲ متر ضخامت و 80/ 21 متر ارتفاع داشتند، که امروزه قدری از ارتفاع آنها کم شده است. به طور کلی این بنا از زیباترین انواع حجاری و همچنین پیکرتراشی‌ها برخوردار بوده تا جایی که این بنای عظیم را در شمار ارزنده ترین آثار معماری جهان می‌شناسند. معبد زرتشت واقع در نقش رستم نیز در شمار آثار با ارزش سنگی است که به صورت مربع با اضلاعی به اندازه 7.30 متر و ارتفاع 11.60 متر ساخته شده است. سنگهای به کار رفته در این بنا از انواع مقاوم است و با رعایت پیوند دقیق در رج‌های منظم و گونیا تراشیده شده و اجرای اصولی آن حکایت از معماری پیشرفته ایران باستان می‌کند. در دوره اشکانیان بناهای طاقی از سنگ مرسوم شده و در دوران ساسانیان از وجود سنگ و خشت و آجر در ساختمان بناها استفاده می‌شد. همچنین پاره‌ای از بناها، نظیر آتشکده‌ها و معابد، فقط با مصالح سنگی ساخته شده است. در اسکلت سازی برخی از بناهای صدر اسلام و سده‌های بعد نیز از سنگ و آجر استفاده فراوان شده است. در بناهای مساجد و مدارس همچنین کاخ‌ها و سایر بناهای دیگری که در ادوار مختلف اسلامی بنا شده، از سنگ برای پی سازی و همچنین ازاره سازی به صورت اتصالات منظم و ریشه ای تا ارتفاعی قابل توجه، استفاده شده و نیز فضای داخلی و خارجی بناها با سنگهای مقاوم مفروش شده و به طور کلی از سنگ به شکلهای مختلف در ادوار اسلامی در بناها بهره کافی برده شده است. از سنگ مرمر لوح شفاف نیز به عنوان شیشه و وسیله‌ای برای رسانیدن نور به شبستان‌های مساجد و حمام‌های عمومی استفاده شده است. مانند شبستان زمستانی مسجد جامع اصفهان و مسجد جامع یزد و حمام گنجعلی خان در کرمان و بسیاری دیگر. در عصر زندیه و قاجاریه از وجود سنگ برای ستونهای باربر در بناهای مساجد عمومی و بزرگ و برای ستونهای پیش ایوان و موارد مشابه استفاده می‌شد. در سالهای اخیر نیز از وجود سنگ برای کارهای گوناگون، بخصوص در نماسازیها به شکلهای بسیار مطلوب در انواع بادبر، کلنگی، ۷ سانتی و پلاکهای مختلف استفاده می‌شود. امروزه انواع سنگ پلاک برای کف پوشها و پله‌ها و بسیاری دیگر نیز کاربرد دارد. انواع سنگها سنگ از نظر شکل ظاهری دارای تنوع فراوان است، اما از نظر کلی سنگها را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد که تمام آنها از مجموع ذرات و مواد متبلور و فشرده تشکیل می‌شوند. الف. سنگهای آذرین و آتشفشانی ب. سنگهای رسوبی، رسی ج. سنگهای دگرگونی