سنگ




با ورود اقوام آریایی به سرزمین ایران در اواخر هزاره دوم قبل از میلاد، حدود 1200 پیش از میلاد تغییراتی در شیوه‌های زندگی و از جمله انتخاب مصالح و نحوه ساختمان سازی پدید آمد. مصالح سنگی در ساختمان‌های بزرگ به صورت قطعات تراشیده شده که به طور خشکه‌چین روی هم قرار داده می‌شد به کار می‌رفت. ساختمان‌های دوره هخامنشیان مثل پاسارگاد، تخت جمشید و شوش در قسمت پایه‌ها و ستون‌ها و سردرها از سنگ ساخته شده است. این سنگ‌ها به صورت قطعات بزرگ تراش داده شده وبدون ملات روی هم قرار گرفته و با بست‌های آهنی و یا چوبی به یکدیگر اتصال یافته است. در کتیبه‌هایی که به جای مانده، و کتیبه داریوش در شوش مثالی از آن است، گفته شده که در کاربرد مصالح و شکل دادن به آنها اقوام و صنعت کاران مختلفی دست داشته‌اند و از قرار معلوم تراش سنگ‌ها و حجاری‌های شوش به دست اقوام ایونی انجام شده است.
برای استخراج سنگ از معدن در دوران باستان به ترتیب زیر عمل میشده است.
ابتدا به وسیله اره‌های فلزی و یا اره‌هایی که دندانه نداشته، و مقداری شن با حرکت رفت و آمدی اره عمل بریدن را انجام می‌داده، اطراف قطعه سنگ را از بقیه کوه جدا می‌کردند، سپس در شکاف‌های حاصل شده گوه‌های چوبی قرار داده و شکاف را از آب پرمی‌کردند. در نتیجه این عمل گوه چوبی باد کرده و به سنگ فشار می‌آورد و باعث جدا شدن قطعه سنگی از کوه می‌شد. در نزدیکی تخت جمشید قطعاتی از سنگ که قسمتی از آنها به ترتیب فوق و یا روشی مشابه با آن از کوه جدا شده در دل کوه باقی‌مانده است.
وسیله دیگری که در این عملیات مورد استفاده قرار می‌گرفت قلم فلزی بود. در استخراج سنگ ساختمانی از کوه دقت زیادی در انتخاب قسمت‌های بی‌رگه به عمل می‌آمد. قطعات استخراج شده از معدن سنگ شکل کلی هندسی منظمی داشتند ولی سطح آنها چندان صاف نبود. گاهی نیز شکاف‌های اولیه با حفر سوراخ‌هایی در سنگ ایجاد می‌شد. قطعات سنگی پس از استخراج از طریق راه‌های آبی و گاهی نیز با کشیده شدن روی زمین به محل ساختمان حمل می‌گردید.
صاف کردن سطح سنگ‌ها تا حدی قبل از قرار داده شدن در سر کار و بقیه آن پس از قرار گرفتن در محل نهایی انجام می‌گرفت. وسائل صاف کردن سطح سنگ علاوه بر تیغه‌های فلزی شامل تکه‌هایی از سنگ‌های سختی مثل دیوریت بود که به صورت چکش روی سطح سنگ کوبیده و قسمت‌های ناصاف به وسیله آن تسطیح می‌شد. از شن‌های ریزی‌ که کار سمباده را انجام میداد در صاف کردن سطح سنگ‌ها استفاده به عمل می‌آمد. در شکل دادن و صاف کردن سطح سنگ‌ها در قدیم کاربرد مصالح سنگی در ساختمان در ادوار اشکانی و ساسانی نیز ادامه داشته است.
ساختمان‌های سنگی اشکانی و ساسانی عموماً از سنگ‌های لاشه که در ملات گچ و خاک و یا آهک قرار داشتند ساخته می‌شدند. به طور کلی ایرانیان در مواقعی که میخواستند ساختمانی جنبه دائمی داشته باشد از مصالح سنگی برای انجام کارهای ساختمانی استفاده می‌کردند. پل‌ها و سدهای دوره ساسانیان که می‌بایست دائمی باشد، و نیز برخی از ساختمان‌های بزرگ قصرها مثل قصر فیروز‌آباد و بیشاپور از سنگ لاشه همراه با ملات ساخته شده است. گاهی نیز در ساختمان‌های دوره ساسانی قسمت میانی دیوارها و اطاق‌ها از سنگ لاشه و ملات پر می‌شده، و در قسمت‌های خارجی ساختمان با سنگ‌های منظم‌تر نماسازی انجام می‌گرفته است.
انواع سنگ علاوه بر به کار رفتن در ابزارسازی و ساختمان سازی به صورت فرم‌های تزئینی نیز از قدیم به کار می‌رفته است. معادن بعضی از سنگ‌های شفاف و رنگین مثل فیروزه از قدیم در شمال و شمال غربی ایران شناخته شده بوده است. سنگ‌های قیمتی، که به علت خواص مخصوص آنها مانند رنگ، درخشش و جلا جلب توجه مردمان قدیم را کرده بود، به عنوان اشیاء تزئینی به کار رفته و داد و ستد می‌شده است. توجه ایرانیان به سنگ‌های شفاف، رنگین و قیمتی دارای پیشینه زیادی است و این توجه موجب پیدایش زیادی است و این توجه موجب پیدایش حرفه‌هایی نیز بوده است.

بناهای تخت جمشید که دارای تالارهای متعدد، بویژه تالاری به نام تالار صد ستون بوده، از آثار سده پنجم قبل از میلاد است. در این بنا سنگ‌ها در ابعاد بزرگ بر روی یکدیگر و با رعایت پیوندهای اساسی استقرار یافته و ستونهای بلند آن، همراه با انواع سرستون سازیها می‌باشد که برخی از ستونهای این بنا حدود ۲ متر ضخامت و 80/ 21 متر ارتفاع داشتند، که امروزه قدری از ارتفاع آنها کم شده است. به طور کلی این بنا از زیباترین انواع حجاری و همچنین پیکرتراشی‌ها برخوردار بوده تا جایی که این بنای عظیم را در شمار ارزنده ترین آثار معماری جهان می‌شناسند.  معبد زرتشت واقع در نقش رستم نیز در شمار آثار با ارزش سنگی است که به صورت مربع با اضلاعی به اندازه 7.30 متر و ارتفاع 11.60 متر ساخته شده است. سنگ‌های به کار رفته در این بنا از انواع مقاوم است و با رعایت پیوند دقیق در رج‌های منظم و گونیا تراشیده شده و اجرای اصولی آن حکایت از معماری پیشرفته ایران باستان می‌کند. در دوره اشکانیان بناهای طاقی از سنگ مرسوم شده و در دوران ساسانیان از وجود سنگ و خشت و آجر در ساختمان بناها استفاده می‌شد. همچنین پاره‌ای از بناها، نظیر آتشکده‌ها و معابد، فقط با مصالح سنگی ساخته شده است.  در اسکلت سازی برخی از بناهای صدر اسلام و سده‌های بعد نیز از سنگ و آجر استفاده فراوان شده است. در بناهای مساجد و مدارس همچنین کاخ‌ها و سایر بناهای دیگری که در ادوار مختلف اسلامی بنا شده، از سنگ برای پی سازی و همچنین ازاره سازی به صورت اتصالات منظم و ریشه ای تا ارتفاعی قابل توجه، استفاده شده و نیز فضای داخلی و خارجی بناها با سنگ‌های مقاوم مفروش شده و به طور کلی از سنگ به شکل‌های مختلف در ادوار اسلامی در بناها بهره کافی برده شده است.  از سنگ مرمر لوح شفاف نیز به عنوان شیشه و وسیله‌ای برای رسانیدن نور به شبستان‌های مساجد و حمام‌های عمومی استفاده شده است. مانند شبستان زمستانی مسجد جامع اصفهان و مسجد جامع یزد و حمام گنجعلی خان در کرمان و بسیاری دیگر. در عصر زندیه و قاجاریه از وجود سنگ برای ستونهای باربر در بناهای مساجد عمومی و بزرگ و برای ستون‌های پیش ایوان و موارد مشابه استفاده می‌شد. در سالهای اخیر نیز از وجود سنگ برای کارهای گوناگون، بخصوص در نماسازیها به شکل‌های بسیار مطلوب در انواع بادبر، کلنگی، ۷ سانتی و پلاکهای مختلف استفاده می‌شود. امروزه انواع سنگ پلاک برای کف پوشها و پله‌ها و بسیاری دیگر نیز کاربرد دارد.

مطالب مرتبط