مسجد جامع ارومیه









بنای مسجد شامل قسمت‌های متعددی است که در دوره‌های مختلف احداث یا بازسازی شده‌اند. به نظر می‌رسد هسته اولیه این مجموعه گنبدخانه گوشه جنوبی باشد که احتمالاً در دوره سلجوقیان احداث شده است. بنای گنبد و شبستان بزرگ آجری آن از لحاظ معماری و ساختمان طاق و قطر پی بنا و استحکام بدنه سنگی قابل توجه می‌باشد. منظر خارجی گنبد شامل پایه آجری شانزده ترک است که منتهی به نوک گنبد می‌گردد. شبستان جبهه غربی در دوره‌های بعد به گنبدخانه افزوده شده و در سال 1184 هجری قمری حجره‌های اطراف صحن احداث شده است. در دهه‌های اخیر درهای حجره‌های ضلع جنوبی را برداشته و چهار حجره جلوی گنبدخانه را تخریب کرده‌اند. درهای ورودی تمام حجره‌ها ارسی و مزین به شیشه‌های رنگین بوده که در تعمیر بنا با در و پنجره‌های جدید به تعویض شده است. بانی اولیه مسجد معلوم نیست، بر اساس کتیبه بالای در حجره‌های اطراف صحن را رضا قلی‌خان بیگلربیگی ارومی افشار احداث کرده است. محراب مسجد از نظر گچبری و خطوط در اعداد زیباترین آثار هنری دوران ایلخانی است. در قسمت پایین دو ستون گچبری دارد در وسط کتیبه‌ای به خط رقاع و تاریخ سال 676 هجری.ق است. محراب گنبدخانه را نیز عبدالمومن بن شرفشاه نقاش تبریزی، ساخته است. اصل کتیبه به صورت (عمل عبدالمومن بن شرفشاه النقاش التبریزی، فی شر ربیع‌ الاول سنه سته و سبعین و ستمائه) گذشته از این کتیبه، کتیبه دیگری در روی بدنه‌ی داخلی دیوار و گنبد ساخته شده که ساختمان مسجد و تعمیرات بعدی آن می‌باشد.

تنوع فراوانی که بناهای گنبددار در ایران اسلامی بوجود آورده است تحلیل مشروح موارد آن را در مجال کنونی نا ممکن می‌سازد. البته اطاق گنبددار در معماری اسلامی بر سایر سبک‌های پیشی گرفته و در روزگار سلجوقیان بطور کامل جانشین آن نوع یک شکل ستون دار گردید. ابعاد بزرگ در مسجد عمده به تغییراتی در سیستم چهارطاقی منجر گردیده و جرزهای جسیم جانبی به‌جای قوس‌ها بکار گرفته شد مانند گنبد بزرگ مسجد جمعه اصفهان و در بنای مسجد ارومیه و اردستان و نواحی دیگر.
در هر حال در اغلب موارد جرزها یا قسمت‌های ساختمانی دیوار به‌طریقی انتظام می‌یافتند که دوباره سیستم چهارطاقی با گذرگاه‌های فرعی کوچکتر را در هر طرف هر قوس یا دهانه بوجود می‌آورد مانند گنبد کوچک‌تر یعنی گنبد خاکی در مسجد جمعه اصفهان.
آرزوی یافتن راه‌حل‌های عملی‌تر برای بناهای گنبددار با مقیاس بزرگ طرح‌های چند ضلعی را به‌جای طرح مربع شکل بوجود آورد. این نوع نسبتا زود ظاهر شد مانند اطاق گنبددار هشت گوش که هم اکنون جز مسجد نطنز می‌باشد و با آرامگاه اولجاتیو به اوج خود می‌رسد. این نوع ممکن است در اصل از ساختمان‌های غربی‌تر اوائل اسلام مانند قبه‌الصلبیه در سامرا و گنبد صخره در بیت‌المقدس الهام گرفته باشد.

رضائیه
676/1277
شرح مختصر: مسجد جامع رضائیه شامل یک شبستان گنبددار مربع است که در طرفین آن نمازخانه‌های طاقدار ساخته‌اند.
بر دیوار جنوبی اطاق گنبد،محراب بزرگ گچی که تاریخ آن 676/1277 است، وجود دارد. از شکاف‌های محراب قطعات کوچک محراب گچی قدیم‌تر دیده می‌شود و این محراب دو پنجره را، که مشابه آنها درد دیوارهای دیگر طاق وجود دارد، مسدود کرده است. محراب قدیم‌تر و خود شبستان گنبد از 676 ه‌ق قدیم‌ترند و ا حتمال می‌رود که به دوره‌ی سلجوقی تعلق داشته باشند. در آن زمان مسجد شامل شبستان مربع گنبددار بود که سه طرف آن در ورودی داشت. این نقشه‌ی کوشک مانند سلجوقی با بعضی تنوع‌های محلی همه‌جا مورد استفاده قرار می‌گرفت. اطاق گنبد با ابنیه‌ی عظیم شمال غربی، که در ساختمان‌های قزوین دیده می‌شود، بیتر ارتباط دارد تا با سبک معماری ناحیه‌ی اصفهان.
محراب گچی دارای تاریخ، قدیمی‌ترین نمونه‌ی نوعی محراب است که بعد از حمله‌ی مغول رواج یافت. احتمال می‌رود که اطاق گنبد و محراب قدیمی احتیاج به تعمیر داشته و ساختمان محراب جدید در موقعی به عمل آمده که کارگر متخصص و وجه لازم به قدر کافی وجود نداشته است. امضای یک کارگر تبریزی روی محراب دیده می‌شود. زیر منطقه میانی دیوار و طاق کتیبه‌ی گچی دور تا دور محراب وجود دارد که به نظر می‌رسد همزمان با خود محراب باشد.
مهارت فنی که در ساختمان محراب دیده می‌شود، در نوع خود بی‌نظیر است. طرح‌های آن مفصل‌تر و پیچیده‌تر از نمونه‌های دوره‌ی سلجوقی است. چون برای تزئین‌ طرح اصلی طرح‌های زیادتری به‌کار رفته، جزئیات به تناسب کوچک‌تر جلوه می‌کنند.
محل: در حومه‌ی رضائیه، شهری که در ساحل غربی دریاچه‌ی رضائیه قرار دارد.
وضع: عالی است.
نوع نقشه: مسجد مرکب ازشبستان گنبددار و شبستان‌های جناحی است. نقشه در اصل طرح کوشک مانند بوده که در سه طرف مدخل داشته است.
شرح محراب: دیوار صفحه‌ی محراب دارای طاق سه برگه درمرکز است. در طرفین نغول ذوزنقه ستون‌های نیمه مدور قرار دارد که سرستون شیاردار آن در دوقسمت مجزا است و روی این ستون‌ها نغول طاق نوک تیز، که تقریباً به شکل نعل اسب است، قرار دارد و بالای آن حاشیه‌ی محدب ساخته شده است. این واحد با یک سلسله قالب مستطیلی محدب احاطه شده و برفراز آن حاشیه‌ی بلندی ساخته شده است. کلیه‌ی محراب شامل تزئینات گچبری با سطوح مختلف برجستگی است ( در زیر نغول نعل اسبی محراب آثار محراب گچبری قدیمتری دیده می‌شود ). چند سانتیمتر بالاتر از محراب کتیبه‌ی گچی عریضی دور تا دور اطاق ساخته شده است. بالای طاق سه برگه کتیبه‌ای به این مضمون وجود دارد:« عمل عبدالمومن بن شرفشاه‌، نقاش تبریزی. ماه ربیع‌الثانی سنه ششصد‌وهفتاد‌وشش»





مطالب مرتبط