چوب

تاریخ هنر معماری ایران در دوره اسلامی / محمد یوسف کیانی

استفاده از چوب برای ساختن در، پنجره، صندوقهای ضریح، ستونها و تیر سقف و چهارچوب، از ویژگیهای معماری اسلامی است که در ناحیه مازندران و گیلان رواج بیشتری داشته است. درخت‌های تبریزی، سپیدار، چنار، کاج و گردو از جمله درخت‌هایی بودند که از چوب آنها برای بخش‌های گوناگون بنا استفاده می‌شده است (ورامین: مسجد جامع، تبریز: ارگ علیشاه، ساری: امام زاده صالح).

گزیده ی کتاب:

فن شناسی معماری ایران / محمود گلابچی / آیدین جوانی دیزجی

چوب‌ها در شمال کشور به دو دسته چوب‌های سخت و نرم تقسیم می‌شوند .

اغلب چوب‌های پهن‌برگان سخت و چوب های سوزنی‌برگان نرم است که از چوب‌های سخت به دلیل مقاومت در مقابل رطوبت و موریانه در قسمت پی و زیرسازی ساختمان استفاده می‌شود و از چوب‌های نرم مانند تبریزی، صنوبر و توسکا نیز که چوب‌هایی صاف و بلند نیز می‌باشند برای تیرهای اصلی و خرپا و ستون‌هایی که در نما قرار می‌گیرد استفاده می‌شود.

چوب سدر نیز به دلیل داشتن روغن از پوسیدگی و کرم‌خوردگی محفوظ می‌ماند و حتی از روغن آن برای اندود کتاب و دیگر اشیا استفاده می کنند.

چوب سرو با مدول الاستیسیته بالا و بویی خوش که مانع موریانه‌خوردگی آن می شود سقف اتاق‌های بزرگ در شوش و تخت جمشید را تشکیل می‌داده است.

چوب درخت چنار نیز در قرن‌های دهم و یازدهم هجری مورد استفاده گسترده قرار گرفت یعنی همان زمانی که سازه های باشکوه چوبی عالیقاپو و چهلستون بنا شدند.

چوب دارای بافت سلولزی و به صورت الیاف طولی مملو از سلولز، الکل، مواد قندی و پروتئینی است که بسته به نوع چوب و شرایط رشد و نمو هر نوع چوب متفاوت است به همین دلیل از لحاظ رنگ و استحکام انواع مختلف چوب را حتی در یک خانواده و یا یک تیره نیز می‌بینیم. برای مثال گردو از رنگ سفید تا سیاه قابل مشاهده است که رنگ‌های قهوه‌ای تا سیاه چوب گردو سخت‌تراند. بعضی از انواع چوب ها علاوه بر مواد فوق چربی خاصی دارند که از آن جمله می‌توان فوفل هندی، عناب و سرخ‌دار را نام برد.

نگاهی به بناهای استوار عهد سلجوقی بعد از حدود هزار سال که از بنای آن‌ ها می‌گذرد روشنگر این امر است که کلیه نیروهای مختلف فشاری، کششی و حتی برشی به گونه‌ای حساب شده و دقیق به آجر و چوب منتقل شده و آنها توانسته‌اند به خوبی آن را تحمل کرده و ایستایی بنا محفوظ بماند.

در گذشته برای مقاوم کردن چوب در برابر موریانه از چوب شورانه (شنگ / اشن)(نوعی درخت تبریزی) استفاده کرده و یا اینکه چوب را با صمغی بسیار تلخ به نام اشه همراه با کندور دود می‌دادند یا چوب را قیرمالی می کردند و دورش را گچ می‌گرفتند.

امروزه از استات پلی وینیل برای استحکام بخشی چوب استفاده می‌ شود. اشباع کردن چوب به خصوص چوب‌های تراش الواری سبب بالا رفتن قدرت باربری آن‌ها می‌شود.

چوب‌هایی که دارای صمغ یا کندر باشند در برابر حمله موریانه مصون می ‌باشند همچون کاج، صنوبر، سرو . البته چوب‌های دارای کندر به محض این‌که بوی کندر از چوب خارج شد در معرض حمله موریانه قرار می‌گیرند.

.امروزه از استات پلی وینیل برای استحکام بخشی چوب استفاده می‌ شود. اشباع کردن چوب به خصوص چوب‌های تراش الواری سبب بالا رفتن قدرت باربری آن‌ها می‌شود

برای خشک کردن چوب باید اقداماتی صورت بگیرد تا رطوبت بین سلولزی خود را از دست بدهد. چوب پس از دریافت رطوبت و یا از دست دادن آن دچار تغییرات فیزیکی و افزایش و کاهش حجم می‌شود و ترک‌های طولی در آن ایجاد می‌گردد.

بر اساس ویژگی‌هایی که شمرده شد به‌کارگیری از چوب برای رسیدن به اهداف مختلفی در اجرای آسان بناها و تکیمل سازه های دیگر به کار می‌رفته از جمله:

تسهیل در امر اجرای ساختمان

مهار نیروهای ناهمگن حاصل از باد و نشست بنا

مهار نیروهای کششی حاصل از رانش

تبدیل بار متمرکز به بار گسترده

یک‌پارچه کردن اجزای منفصل با یکدیگر

مقاوم‌‌تر کردن احزای مختلف بنا

دادن حالت ارتجاعی به اجزای بنا

استفاده در تعمیرات

کاربردهای چوب:

داربست‌های: مستقل / با پایه چوبی و تکیه‌گاه دیوار / بر روی دستک چوبی

مقاوم‌سازی در برابر ضربه فشار و کشش

تاریخ مهندسی در ایران / مهدی فرشاد

تالیف از:ولف / ابن بلخی / اشمیت /پوپ و اکرمان / وینتر / اسپراگ دوکمپ / قزوینی/ مقدسی

داریوش شاه در کتیبه شوش می‌گوید “چوب یاکا (که احتمالاً همان چوب بلوط است) از گاندار (قندهار) و کارمانیا (ناحیه فارس) آورده شد ….” چوب یاکا چوبی سخت و به رنگ قهوه‌ای تیره است و در هندوستان و پاکستان و بلوچستان و مکران و جنوب ایران یافت می‌شده است. در حجاری‌های تخت جمشید نقش درخت سرو به دفعات تکرار شده است. این آثار ضمن آن که توجه خاص ایرانیان آریایی را به درخت سرو روشن می‌کنند منعکس کننده آن هستند که درختان بی شمار سرو در دوران هخامنشی در این سرزمین پرورش داده می‎‌شده است. البلخی نیز از وجود جنگل‌هایی در نقاط مختلف ایران سخن می‌گوید. به تدریج در طی قرون جنگل‌های انبوه در بسیاری از نقاط ایران از بین رفته و جای خود را به سرزمین‌های بایر و بی‌درخت دادند.
از زمان قدیم چوب در ایران به صورت مصالح ساختمانی در قسمت‌های مختلف ساختمان‌ها به کار می‌رفته است. سقف اطاق‌های بزرگ در شوش و تخت جمشید از سیستم تیرهای چوبی تشکیل می‌شده است. این تیرها به ابعاد 25×18 سانتیمتر روی ستون‌های سنگی و یا چوبی قرار داشته.
درخت سدر یکی از درختان خانواده کاج است که دارای چوبی بسیار سخت و خوشبو است. درخت سدر معمولاً به ارتفاع زیادی تا حد 40 متر رشد می‌کند و قطر تنه‌اش گاهی به 3 متر و بیشتر می‌رسد. این چوب از قدیم در جنگل‌های لبنان فراوان بوده و در کتاب‌های مذهبی مثل تورات به آن اشاره شده است. خصوصیت فیزیکی چوب سدر مثل سختی و بزرگی درخت، وزن مخصوص زیاد، و ضریب ارتجاعی بالا و نیز این خصوصیت که به علت بوی مخصوصش از گزند موریانه به دور می‌ماند موجب گشت که از قدیم این چوب در مصر و در بین‌النهرین و ایران مورد استفاده فراوان داشته باشد و هزاران سال به صورت آثاری چون تیرهای چوبی قصرها و تابوت‌ها سالم باقی بماند. در زمان هخامنشیان چوب سدر در ساختمان قصرهای شوش و تخت جمشید و در سایر کاخ‌ها به عنوان ستون و تیر به کار رفته است.
چوب بلوط که از قرار معلوم همان چوب یاکا می‌باشد دارای خصوصیت فیزیکی عالی مثل دوام و سختی زیاد است و از قرار معلوم در پایه ستون‌های کاخ‌های هخامنشی به کار می‌رفته است. در کتیبه شوش داریوش در ساختن شوش به هر دو نوع چوب سدر و بلوط اشاره شده است:
“….. چوب سدر که به کار رفته از محلی آورده‌اند که کوه لبنان نامیده می‌شود. آشوری‌ها این چوب را از لبنان تا بابل آوردند. چوب یاکا از گندار (قندهار) و کرمان آورده شد…..”

در دوره ساسانیان (651 – 221 م) قوس‌ها و سقف‌های قوسی شکل دارای مهارهای چوبی از چوب سدر بوده که به مقدار زیادی برای خنثی کردن نیروی رانشی سقف‌های به کار برده می‌شده است.
در دوره‌های اسلامی نیز کاربرد چوب و چوبکاری ادامه و توسعه یافت. در ساختمان‌های دوره ساسانی و اسلامی و سایر دوره‌ها از تیرهای چوبی برای کلاف کشی در ساختمان‌ها نیز استفاده کامل به عمل می‌آمده است. سقف بیشتر مساجد و ستون‌ها و درهای آنها از چوب ساخته و تزئین می‌شده است. تزئینات چوبی دیگری نیز در قسمت‌های مختلف مساجد و ساختمان‌ها به کار می‌رفته است. مقدسی جغرافی‌دان اسلامی چنین گفته است که شهر ری دارای اهمیت صادراتی از نظر محصولات چوبی بوده و این محصولات از چوب‌های طبرستان ساخته می‌شده‌اند. قزوینی جغرافی‌دان دیگر نیز در قرن سیزدهم این موضوع را تأکید می‌کند. اهمیت کار چوب و استاد کار چوب به اندازه‌ای بوده که معمولاً اسامی آنها در آثار چوبی به جای گذاشته می‌شده است. یکی از انواع دیگر چوب که برای ساختن اجزاء ساختمانی مثل در و پنجره‌ها و ستون‌ها در ایران معمول بوده و از آن در قرن شانزدهم یاد شده، چوب چنار بوده است.
علاوه بر مصارف ساختمانی، مصالح چوبی از قدیم در ساختن اشیاء هنری و وسائل زندگی و فنی کاربرد فراوان داشته و صنایع مربوط به چوب از جمله صنایع متداول هر زمان به شمار می‌آمده است. از جمله این صنایع خراطی است که صنعت‌های قدیمی مربوط به چوب است. پایه خراطی شده تخت داریوش در تخت جمشید نشان دهنده رواج این صنعت و هنر در زمان هخامنشیان بوده است. از قراری که گفته شده ابن هیثم دانشمند اسلامی دستگاه خراطی را برای ساختن آئینه‌های سهموی برنجی و مطالعات نوری خود به کار برده است. موفقیت وی در به دست آوردن قوانین نوری در هفت قرن قبل از نیوتون دانشمند اروپایی و دیگران نشان دهنده دقت دستگاه مطالعاتی و آزمایشاتی او بوده است شاردن جهانگرد غربی در 1665 میلادی در سفر خود در اصفهان شرحی از خراطی داده است.
علاوه بر چوب تنه درختان، از جمله مصالح گیاهی دیگر که از قدیم در بین‌النهرین و ایران در ساختمان به کار می‌رفت نی و ساقه گیاهان کوچکتر و بته و پوشال بوده است. در آثار به دست آمده از طاق‌های ساخته شده در بین‌النهرین و نیز در زیگورات‌های بین‌النهرین مقداری مصالح گیاهی به صورت حصیر یافت شده که در فواصلی در لایه‌هایی از مصالح خاکی قرارداده شده است. در ساختمان‌های بابلی این حصیرها همراه با ملات قیری در ساختمان به کار برده می‌شده است. همچنین از نی و مصالح گیاهی در پوشاندن فواصل بین تیرچه‌ها در سقف‌های ساختمان‌های قدیم بین‌النهرین و نیز ساختمان‌های هخامنشی در شوش و تخت جمشید استفاده می‌شد. در موقع ساختن سقف روی پوشش گیاهی لایه‌ای از گل قرار می‌دادند و با غلطک‌هایی گل سقف را صاف و غیرقابل نفوذ می‌نمودند. در پشت‌بام‌های بابل که بدین ترتیب ساخته شده بود گاهی گیاه می‌کاشتند. در بعضی مواقع گیاهان رشد کرده و از بالای پشت بام به اطراف دامن می‌انداختند و منظره باغچه‌ای را در فضا در ذهن بیننده ایجاد می‌نمود. باغ‌های معلق بابل، که از آنها به عنوان یکی از عجائب دنیای قدیم نام برده شده است، همین باغچه‌های پشت بام بوده است که در آنها کشت گیاهان به روی لایه نسبتاً ضخیمی از سقف انجام می‌گرفت است. مصالح گیاهی به صورت کاه نیز در ساختن گل و تهیه خشت از قدیم الایام مورد استفاده داشته است. مردمان قدیم با تجربه دریافته بودند که با افزودن کاه به گل از ترک خوردن و خرد شدن خشت پس از خشک شدن جلوگیری می‌شود و بر مقاومت کششی آن افزوده می‌گردد، لذا همواره در مصالح خاکی مقداری کاه و گیاهان خرد شده به کار می‌برده‌اند.ه‌ی کتاب: