تعاریف / مصالح

شیشه

گزیده ی کتاب:

تاریخ هنر معماری ایران در دوره اسلامی / محمد یوسف کیانی

کاوش‌های باستانشناسی سال‌های اخیر و همچنین بناهای باقیمانده از ادوار مختلف اسلامی نشان می‌دهد که از شیشه‌های الوان به رنگهای سرخ، آبی، بنفش و سبز برای تأمین روشنایی و تزیین در و پنجره و قاب‌های گنبدخانه‌ها و شبستان‌ها استفاده می‌شده است. همچنین مطالعه متون تاریخی و مشاهده مینیاتورهای قرن ششم تا دوازدهم هجری نشان میدهد که شیشه، کاربرد وسیعی داشته است (خرگرد: غیاثیه، شاه زند: مقبره شیری بکا آقا، اصفهان: عالی قاپو).

گزیده‌ی کتاب:

تاریخ مهندسی در ایران / مهدی فرشاد

تالیف از : فوربز / مایزنر / گیرشمن / اشمیت / ولف / لم

صنعت شیشه سازی مانند لعاب سازی، از تمدن‌های قدیم بین‌النهرین مثل سومر، بابل و آشور سرچشمه گرفته است. با آنکه در مصر قدیم با ترکیب کوارتز و ترکیبات سدیم نوعی شیشه تهیه می‌شده ولی شواهد نشان داده که شیشه سازی به مفهوم واقعی در هزاره سوم قبل از میلاد از سومر آغاز یافته، و از سومر در 2000 پیش از میلاد به مصر رفته است. از آثاری که در بابل راجع به دستور ساختن شیشه به دست آمده، و نیز از نوشته‌های آشوری متعلق به 625 پیش از میلاد درمورد شیشه، می‌توان به قدرت و درجه تکامل این صنعت در سرزمین‌های شرقی ایران پی برد. از تمدن ایلامی که در منطقه خوزستان در قرن سیزدهم قبل از میلاد درخشید و از زیگورات چغازنبیل بطری‌های شیشه‌ای و نیز لوله‌های خمیر شیشه‌ای به طول 75 سانتیمتر و قطر خارجی 75/3 سانتیمتر و قطر داخلی 10/3 سانتیمتر به دست آمده است. این لوله‌ها از مارپیچی‌های شیشه مات ساخته شده و از قرار در شبکه پنجره‌ها به کار رفته بوده است. در یکی از درهای معبد زیگورات چغازنبیل موزائیک‌های شیشه‌ای سفید و سیاه نیز قرار داده شده بوده است.
از دوران هخامنشی نیز در تخت جمشید ظروف شیشه‌ای و پشت نما به دست آمده است. از قرار معلوم صنعت شیشه سازی در زمان اشکانیان نیز رواج خوبی داشت. در تاریخ آمده که یکی از سفرای یونانی که به دربار اشکانیان رفته از اینکه پارتی‌ها در ظروف شیشه‌ای شراب می‌نوشیده‌اند سخن گفته است. یهودی‌ها و فنیقی‌ها صنعت شیشه‌گری را از بابلی‌ها آموخته بعدها از آن طریق، این صنعت به روم نیز راه یافت. با احتمال زیاد در همان زمان این صنعت از تمدن‌های بین‌النهرین به سرزمین‌های پارت نیز اشاعه یافته است. علاوه بر سفر یونانی نام برده، آرستوبلاس (485 – 448 پیش از میلاد) در نمایشنامه خود آکارنیها از رسم شراب‌نوشی در ظروف شیشه‌ای سخن رانده است. در دوره ساسانیان نیز صنعت شیشه سازی و ساختن ظروف شیشه‌ای رواج زیادی یافت و آثاری از آن دوران به دست آمده که نشان دهنده تکامل این صنعت در آن زمان است. در این دوره ظروف شیشه‌ای به وسیله چرخ برش داده شده و تزئین می‌شد. از قرار معلوم از زمان ساسانیان نوعی چرخ برش در ایران اختراع شده است . احتمال دارد که بین این ابداع و برش شیشه و کیفیت شیشه‌های ساسانی رابطه‌ای وجود داشته باشد. یکی از نمونه‌های ظروف شیشه‌ای این دوره پیمانه خسرو اول پادشاه ساسانی است که در موزه بی بلیوتک پاریس نگهداری می‌شود.
در اوائل دوران اسلامی صنعت شیشه‌گری مانند سایر حرفه‌ها از سنت‌های ساسانی پیروی نمود. از قرن هفتم تا دهم میلادی آثاری از اشیاء شیشه‌ای در ری و سامره یافت شده است. در دوره‌های اسلامی ساختن ظروف شیشه‌ای از طریق دمیدن انجام می‌گرفت. شیشه مذاب که در انتهای لوله قرار داشت به وسیله دمنده دمیده می‌شد تا آنکه شکل کلی آن پدیدار می‌گشت. نام‌گذاری شیشه جام بر روی این نوع شیشه‌ها از روش دمیدن و فر دادن به محصول جامی شکل ریشه گرفته است.
گاهی نیز دمنده با حرکت پیچشی که به انتهای لوله می‌داد به شیشه شکل مارپیچی می‌بخشید. در بعضی مواقع نیز شیشه مذاب را به درون قالبی که در داخل آن نقوشی حک شده بود می‌دمیدند در نتیجه شکل خارجی ظروف شیشه‌ای دارای نقوشی می‌گشت. گاهی نیز شیشه‌گر نام خود و محل ساختن شیشه را بر روی محصول شیشه‌ای نقش می‌کرده است.

گزیده‌ی کتاب:

مصالح شناسی سنتی / حسین زمرشیدی

صنعت شیشه‌گری و نوعی شیشه مخصوص در مصر باستان از ترکیب خرده‌سنگ های کوارتز با ترکیبات سدیم و پختن انها به دست می‌آمده است اما شواهدی در دست است که صنعت شیشه سازی به شکل واقعی در هزاره سوم قبل از میلاد در ایران آغاز شده است… آثاری برای پختن شیشه در بابل به دست آمده و نوشته‌هایی در سال 625 قبل از میلاد از آشور پیداشده است…تمدن ایلامی در هزاره اولی قبل از میلاد بنایی در خوزستان به نام زیگورات را به یادگار گذاشت. پنجره‌های این بنا دارای شیشه های لوله‌ای صدف داری بوده که طول آنها 70 سانتی متر و به قطر خارجی 37.5 و قطر داخلی 31 میلیمتر و در شکل توخالی و به صورت مارپیچ ساخته شده است تا نور به طبقات زیرین نفوذ کند. هنر شیشه‌سازی در زمان هخامنشی به صورت آونگ‌هایی پشت نما درخشش پیدا کرده و در زمان اشکانیان این صنعت دارای رنگ وبویی شده است. در زمان ساسانیان به وسیله چرخ خراش، شیشه‌هایی ساخته شده است که آنها را برش و تزیین می دادند… در قرن اول بعد از اسلام، در شهرهای ری و سامره، شیشه سازی شکل تازه‌ای به خود گرفته است. در این مرحله با دمیدن و باد کردن از درون لوله به مایع شیشه و با چرخش شکل گرفت. از حالت دمیدن جام‌هایی زیبا ساخته شده و از این رو است که ورقه‌های شیشه، هنوز هم به جام مشهوراند. در دوران صفویه بناهای باشکوهی چون چهل ستون و هشت بهشت به وجود آمده است. در دوران قاجاریه و معاصر از وجود شیشه های رنگین و تخت در پوشش مشبک بندی پنجره‌های گره درودگران نهایت استفاده گردید. این شیوه خود شگرف بوده است.

در سال‌های بعد هنر آیینه‌کاری در ابعادی بسیار خرد در سایر کارهای هندسی اسلامی به نام گره سازی در آیینه ‌کاری پدیده‌ای جدید به وجود آمد که قطعات آینه در ابعاد کوچک بریده شده به وسیله ملات گچ با مخلوط سریشم گرم یا سریش به صورت معقعر یا محدب در پهلوی یکدیگر نصب شده‌اند. اثر تابش نور چهل‌چراغ‌ها و انعکاسات نوری به سطوح آیینه‌ کاری نمای خاصی می‌بخشد. این هنر در دوران قاجاریه به سرحد کمال رسید و بسیاری از رواق‌ها و درون بقعه‌های اماکن متبرکه یا کاخ‌ها با زیباترین نوع آیینه کاری به شکل تزیینات، گره، گل و گیاه، و حتا زیباترین خط‌ها به وجود می‌آمد.

مقاله های وابسته:

تلاش های دوران قاجار برای تولید شیشه در ایران

آرزو خانپور / محمد تقی آشوری

ورود هنر شیشه گری سنتی به مرحلة تولید صنعتی، رویدادی بود که در دوران قاجار به وقوع پیوست. گسترش روابط تجاری با غرب و در پی آن اثرپذیری از انقلاب صنعتی، تأثیری مستقیم بر این تحولات داشت. از سوی دیگر با سرعت گرفتن روند تجددگرایی و رشد نرخ تقاضای کالاهای تزئینی متنوع، محصولات کارگاه های شیشةسنتی دیگر پاسخگوی نیازهای جامعه نبود و تدریجاً شرایط را برای ورود شیشه به مرحلة صنعتی فراهم کرد. اما به چگونگی مراتب این تغییر در کتب موجود کمتر پرداخته اند. از این رو در تحقیق حاضر کوشش شد تا با واکاوی اسناد، امتیازنامه ها و سایر مدارک مستدل تلاش های دوران قاجار در راستای تولید شیشه و عوامل عقیم ماندن آنها مورد مطالعة جدی تر قرار گیرد. در نتیجه ای که حاصل شد مشخص گردید که هرچند کارخانه های ایرانی و خارجی تحت الحمایة دولت و نیز کارخانه های خصوصی درصدد پاسخگویی نیازهای روز بازار برآمدند، اما عواملی همچون نبود دانش کافی در زمینة مواد اولیه مرغوب و ذغال سنگ مناسب در داخل کشور، این کوشش را با شکست مواجه کرد. هرچند مزایایی همچون آشنایی شیشه گران با تکنیک های نوین و بهبود فرم محصولات شیشه را سبب گردید. در این میان کارخانه هایی که از حمایت دولت برخوردار بودند، مدت بیشتری به فعالیت ادامه دادند و همچنین تولیداتی با مصارف عمومی و کیفیت قابل قبول داشتند.

مطالب مرتبط