آیین دخمه سپاری و وجه تمایز آن با دخمه گذاری زرتشتیان با تکیه بر توصیفات شاهنامه و مدارک باستان شناسی
ولی زاده امیر | طرفداری منصور

دخمه در نگاه نخست, یادآور آیین زرتشت و رسم واگذاری مردگان به طبیعت و «نابودی جسد» است. در شاهنامه و طبق شواهد باستان شناسی, با توصیفی از دخمه روبه رو هستیم که به گونه ای بنیادین از دید معماری و آیینی, با دخمه های زرتشتیان متفاوت است و مفهوم «سپردن و بایگانی جسد» را پشتیبانی می کند. ازاین رو, در این نوشتار, اصطلاح «آیین دخمه سپاری»[3] متوجه شاهنامه و شواهد باستان شناسی بوده, و اصطلاح «آیین دخمه گذاری» معرف دخمه های زرتشتیان است. همچنین, یافته های این پژوهش بیان می کند که گرچه توصیف آیین دخمه سپاری در شاهنامه عمدتا بر روایات سلسله های اسطوره ای و تاریخی ایرانی چون کیانیان و ساسانیان تمرکز دارد, ولی در واقع, بازتابی از شواهد باستان شناسی است و نشان آن را باید بیرون از سلسله های نامبرده نیز جست که عمدتا متعلق به افراد طبقات بالای اجتماع و بلندپایگان بوده است.

پژوهشی در آیین دخمه گذاری زرتشتیان با تکیه بر مطالعه ساختار معماری دخمه های زرتشتی
احمدی رسول | مهرآفرین رضا

بنابر آموزه های دین زرتشت و به منظور جلوگیری از آلودگی چهار عنصر مقدس آب, خاک, باد و آتش, می بایست اجساد درگذشتگان در فضای باز و بر بلندی کوه ها توسط جانوران گوشت خوار دریده شده و استخوان های آن ها پس از جمع آوری درون استودان (استخوان دان), دفن گردد. این روش که معمول ترین سنت تدفین زرتشتیان در دوران اسلامی بوده است درون سازه های مدور روبازی که بر بلندی کوه ها ایجاد شده بودند صورت می پذیرفت. در منابع مکتوب, این سازه ها دخمه و آیین مزبور نیز دخمه گذاری نامیده شده است. علی رغم تحقیقات پراکنده ای که در خصوص آیین دخمه گذاری و دخمه های زرتشتی صورت گرفته است, همچنان پرسش های مهمی در خصوص پیشینه تاریخی این سنت و قدمت سازه های تدفینی مرتبط با آن و همچنین سیر تحول ویژگی های معماری دخمه های زرتشتی در طول ادوار مختلف تاریخی پابرجاست. ازاین روی, پژوهش پیش رو کوشیده است با بهره گیری از مطالعات اسنادی و میدانی و تفسیر و تحلیل یافته های این مطالعات با «رهیافت تاریخی» به ابهامات موجود در این زمینه پاسخ مناسبی دهد. بر اساس نتایج, با استناد بر منابع تاریخی و شواهد باستان شناختی, سنت عرضه اجساد درگذشتگان به جانوران گوشت خوار که از دوران هخامنشی در میان مغان رسمی معمول برای تدفین درگذشتگان بوده است, در طول دوران اشکانی-ساسانی و با استفاده از دخمه های مدور, میان زرتشتیان ایران عمومیت یافته است. در ادامه ی روند مذکور و طی دوران اسلامی, آیین دخمه گذاری و استفاده از دخمه های مدور, با ایجاد تغییر و تحولاتی در نحوه اجرای مراسم و اجزای معماری سازه های تدفینی مرتبط با آن, تا عصر حاضر نیز استمرار داشته است.

پژوهشی در شیوه ساخت دخمه های پارسیان هند و زرتشتیان ایران
شینی غلامپور رویا | حیدری بنی داریوش

بنیان دین زرتشت بر مبنای جلوگیری از آلودن چهار عنصر مقدس آب, خاک, باد و آتش می باشد؛ از همین رو اجساد را در فضایی باز به دور از آلودگی عناصر چهارگانه ر ها کرده تا خوراک پرندگان شود. دخمه های اولیه بر بلندای کوهی بسیار ساده ساخته می شده است در سنت و آیین دخمه سازی اگر چه زرتشتیان هند و ایران مراسم و آیین های یکسانی دارند؛ لیکن به مرور تفاوت و اختلافاتی بین نحوه اجرای آن ها, به وجود آمده است. دلیل این اختلاف به مسایل صدر اسلام باز می گردد؛ بدین صورت که با روی کار آمدن نظامی اسلامی, عده ای از زرتشتیان ایران به هند مهاجرت کرده (پارسیان هند) و دخمه سازی و دخمه گذاری را از ایران به هند برده و در آنجا پی گرفتند. لیکن در میان زرتشتیان ایران به دلیل محدودیت های اجتماعی و حکومتی, ساخت دخمه و آیین مربوط به آن به مرور تغییر یافته است در حالی که در نقطه مقابل آن پارسیان هند مراسم آیینی دخمه سازی را به شکل کاملا مفصل انجام می دادند و تاکنون نیز آن را حفظ کرده اند, لیکن در ایران بیش از 50 سال است که کاملا متوقف شده است. هدف این پژوهش, بررسی و شناخت شیوه ساخت دخمه های زرتشتیان و مقایسه آن ها در دو کشور ایران و هند می باشد. به دنبال دستیابی به این هدف, سوالی که مطرح می شود این است که اساسا معماری و نحوه ساخت دخمه ها در هند و ایران چگونه است و چه تفاوت هایی باهم دارد؟ دیگر این که آیا شیوه ساخت دخمه صرفا برای برآوردن یک نیاز آیینی و باور دینی است یا مسایل کاربردی و عملکردی هم در نحوه ساخت موثر بوده است؟ مبتنی بر برآوردن یک نیاز آیینی است؛ یا مسایل و باور های اجتماعی و دینی هم در نحوه ساخت موثر بوده است؟ روش تحقیق در این پژوهش به صورت مطالعات توصیفی-تطبیقی و برداشت های میدانی می باشد که در برخی موارد با موبدان و زرتشتیان نیز مصاحبه شده است. بر اساس انطباق یافته های دیداری و در جایی که دسترسی به آن ممکن نبود استناد به مطالب, پژوهش و سخنان پیشوایان معتبر دینی بوده است. نتایج این پژوهش نشان می دهد دخمه سازی در ایران و هند بر اساس اعتقادات و باور های دینی و آیینی زرتشتیان و نیاز های عملکردی انجام شده است؛ لیکن مراسم و شیوه ساخت دخمه در ایران نسبت به هند بسیار ساده تر شده است.

راهبردی نظری برای باززنده سازی دخمه های زرتشتیان در ایران (نمونه موردی: دخمه زرتشتیان کرمان)
خواجه پور منصور | رئوفی زینب

دخمه زرتشتیان کرمان یکی از آثار معماری بسیار ارزشمند آیینی در مجاورت شهر کرمان است که قدمت آن به سال های 1233 تا 1261 هجری شمسی می رسد. در کنار آن دخمه قدیمی تر و اصلی قرار گرفته که تاریخ ساخت آن به احتمال بسیار مربوط به دوران ساسانی است. از حدود سال های 1320ه.ش که شیوه دفن زرتشتیان به دلایل بهداشتی و اجتماعی تغییر کرد, این دخمه نیز متروکه شده و به مرور زمان در وضعیت حفاظتی نامطلوبی قرار گرفته است. بر مبنای نظریات حفاظت معاصر, همواره یکی از بهترین راه حل های حفاظت میراث معماری, در صورت امکان بازگرداندن آنها به زندگی معاصر و مورد توجه قرار دادن آنهاست. برای حفاظت از یک اثر معماری بر مبنای تئوری های کلاسیک و معاصر سه راه حل عمده وجود دارد: اول حفاظت پیشگیرانه با تمرکز بر حفظ وضعیت کالبدی بنا در وضع موجود و جلوگیری از تغییر و تاثیر عوامل مخل بر آن, دوم حفاظت در قالب باززنده سازی و ارایه کاربری قبلی اثر در جهت تداوم حیات آن و سوم حفاظت در قالب باززنده سازی و ارایه کاربری جدید و مرتبط با اصالت و هویت بنا. هر یک از روش های فوق مسایل و مشکلاتی را در پی خواهد داشت که بسته به بنایی که در آن به کار گرفته می شود متفاوت است و مستقیما به ارزش های مختلف و شرایط و ویژگی های کالبدی و غیر کالبدی بنا بستگی دارد. هدف از این پژوهش بررسی روش های فوق و دستیابی به روش مداخله ای مناسب برای حفاظت دخمه زرتشتیان کرمان است که بتواند همزمان به بیشترین مقدار ممکن هم ارزش های بنا را حفظ کرده و هم به نیاز مخاطبین پاسخگو باشد. روش تحقیق در این مقاله پژوهش موردی است. ابتدا اطلاعات مربوط به ارزش های دخمه زرتشتیان کرمان با استفاده از روش میدانی و مطالعات اسنادی گرد آوری شده و پس از آن این ارزش ها با استفاده از روش تحلیل کیفی در جهت دستیابی به روش مناسب برخورد با اثر تحلیل و بررسی و بر پایه استدلال منطقی نتیجه گیری شده است. در پایان و با توجه به بررسی ارزش های گوناگون اثر از یک سو و نیازهای ذی نفعان از سوی دیگر و همچنین بررسی هر یک از سه روش مذکور در بازگرداندن اثر به زندگی معاصر و قدرت هر یک در انتقال و حفظ ارزش ها و همچنین پاسخگویی به نیازهای ذی نفعان, راه حل سوم, یعنی بازگرداندن آن به زندگی معاصر با ارایه یک کاربری جدید و با توجه و تاکید بر اصالت و هویت اثر نتیجه گیری شده است.

نگاهی تطبیقی به دخمة زرتشتیان در ایران و هند و جنبه های آیینی و دینی ساخت دخمه در سنت پارسیان
عنایتی زاده ایرج | آموزگار ژاله

زرتشتیان را رسم بر این بود که مردگان خود را برای تدفین در دخمه می نهادند. دخمه های اولیه آنان بنایی بسیار ساده بر دیواره ی کوه بود. از دوره ی اسلامی دخمه های دست ساز از خشت و سنگ پدید آمد که به برج شهره شد. در هند, زرتشتیان مهاجر موسوم به پارسیان, رسم دخمه نشانی را حفظ کردند. با گذشت زمان, پارسیان دخمه های جدیدتری مطابق با هوای مرطوب هند ساختند. رسم بنیان دخمه ی پارسیان تاناخوانده می شود. اجزای این مراسم شامل گذاشتن شالوده و تقدیس بنای دخمه است که در آن اصولی همچون کوبیدن سیصد و یک میخ بر زمین و گرداندن طنابی پنبه ای به گرد این میخ ها رعایت می شد. شرح این مراسم در متونی چون روایات فارسی و متن پهلوی وجرکرد دینیضبط شده است. از اواسط سده ی نوزدهم رسم دخمه نشانی متأثر از جریان روشنفکری دینی در ایران منسوخ شد و در هند به چالش میان مذهبی های تندرو و اصلاح طلب پارسی تبدیل شد. در این پژوهش, انواع دخمه های زرتشتی بررسی و سیر تحول بنای دخمه با تکیه بر جنبه های آیینی و دینی آن ارزیابی می شود و به موقعیت دخمه های زرتشتی در عصر حاضر نیز توجه خواهد شد.

«یکی دخمه کردش ز سم ستور»
شایگانفر حمیدرضا

مصراعی که عنوان مقاله حاضر قرار گرفته است, از مصاریع بسیار مشهور و بحث برانگیز فردوسی است. مصراع, مربوط به زمانی است که سهراب بر بازوان پدر, جهان را بدرود کرده است و رستم, قصد آن دارد تا برای فرزند, گوری بسازد اما می گوید اگر برای سهراب دخمه ای زرین بنا کنم, در نبود یا مرگ من این دخمه نیز از بین خواهد رفت؛ بنابراین: «یکی دخمه کردش ز سم ستور»؛ این مصراع, معرکه آرای پژوهشگران شده است و محققانی چون مینوی, شفیعی کدکنی, خالقی مطلق و… درباره آن قلم زده اند. نگارنده در مقاله حاضر کوشیده است تا اولا موافق با نظر مینوی (بر خلاف آرای پژوهندگانی چون خالقی مطلق, شفیعی کدکنی و کزازی) نشان دهد که «سم ستور», در معنای رایجی که اول بار, بنداری در ترجمه عربی خود از شاهنامه با سوء تفاهم آن را به «حوافر الخیل» (سم یا ناخن چهارپایان) ترجمه کرد, نیست و به معنای جایگاهی است که معمولا کشاورزان و چوپانان برای استفاده های گوناگون از جمله نگهداری احشام در زیر زمین می کنده اند؛ چنان که فردوسی یک بار دیگر نیز واژه «سم» را در همین معنا در داستان «پادشاهی بهرام گور» به کار برده است. ثانیا مساله مهمی که تاکنون بی پاسخ مانده است, دلیل این کار رستم است؛ این که چرا او برای سهراب, دخمه ای از جایگاه ستور در زیر زمین می سازد؟! نگارنده سعی کرده است به سوال فوق پاسخ دهد؛ در واقع اغلب پژوهندگان از آنجا که دلیلی برای این کار رستم نتوانسته اند ارائه کنند, به همان معنای رایج «سم (ناخن) ستور» بسنده کرده و برای ساختن دخمه از «سم» نیز توجیهاتی ارائه کرده اند که در ضمن مقاله خواهد آمد.