ایرانیــــــــــــادبود

برترگزیده‌ تاریخ معماری ایرانزمین

ساروج

گزیده‌ی کتاب:
فرهنگ مهرازی / علی محمد رنجبر کرمانی / ندا رفیع زاده / بیژن سرشکی
کاربرد ساروج پیشینه‌ای دراز دارد. مودرایایی‌ها (مصریان) کهن از سنگ گچ ناپالوه (ناخالص) و یونانی‌ها و رومی‌ها از سنگ آهک پخته بهره می‌بردند و سپس آب، ماسه، خزه، سنگ ریزه یا آجر و سفال‌های شکسته را به آهک افزودند و این نخستین ساخت ساروج در تاریخ بود. ملات آهک در زیر آب سخت نمی‌شود، برای همین رومی‌ها آهک و خاکسترهای آتشفشانی یا سفال‌های رسی پخته شده نرم را با هم آسیا می‌کردند و برای ساختمان‌های زیر آب به کار می‌بردند. از نمونه‌های کهن بهره‌گیری از ساروج، می‌توان ساختمان پانتئون در شهر رم را نام برد.
«ساروج از نوآوری‌های مهرازان ایرانی در روزگاران کهن است». در ایران از گذشته‌های بسیار دور از ملات ساروج در ساخت آب انبارها به ویژه آبندی خزانه آن بهره‌گیری می‌شده است.
1 – “ملاتی آمیخته از آهک شکفته و خاکستر و خاک رس و ماسه بادی که آن را ورز داده و با کمی لویی می‌آمیختند و در گذشته کاربرد بسیار داشت. افزودن لویی (پرزهای گل جگن) برای آن بود که ملات پس از کاربرد و هنگام گرفتن، نترکد”.
2 – ملاتی آمیخته از آهک و خاکستر. این ملات ریگ و ماسه ندارد و اگر به آن خاک رس افزوده شود دیگر به کار نمی‌آید.
3 – ملاتی که امروزه در ساختمان‌های بندرهای نیمروزی ایران کاربرد دارد و همان “آهک آبی” است. آهک آبی را با سنگ آهک سلیس دار یا خاک رس دار (گِلاهک) بدست می‌آورند. هرچه خاک رس در گلاهک بیشتر باشد، چسبندگی بیشتری دارد و در آب وا نمی‌رود و نمی‌شکفد و باید آن را آسیا کرد.
“باید یادآوری کرد که در ایران از گذشته‌های دور از آهک آبی بهره می‌برده‌اند و آن را از پختن آهک رسی‌ها (Marl) که آمیزه بومی (طبیعی) آهک و خاک رس بوده و از آسیا کردن کلوخه‌های بدست آمده و پختن آنها فراهم می‌کرده‌اند. پس ساروی امروزی همان آهک آبی کهن است که به جای 1000 زینه (درجه)، در 1400 زینه پخته شده است”.
“هنوز هم در ایران آهک آبی به روش باستانی فراهم می‌آوردند. نخست گلاهک را می‌کوبند و با نرمه کاه و پهن در هم کرده و با آب، گل درست می‌کنند. سپس با آن خشت می‌زنند. این خشت را همواره با خار و بته همچون یک کپه روی هم می‌چینند و آن را آتش می‌زنند. پس از پختن خشت، آن را دوباره می‌کوبند. گرد لیمویی رنگ بدست آمده، همان آهک آبی است”.
د رگذشته این ملات را هم در سفت کاری ساختمان و هم اندود به کار می‌بردند. در ساخت آن از خاکستر چوب زباله، پوست برنج، کاه و یا خاکستر کوره‌های آهک پزی و آجرپزی و گاه خاکسترهای آتشفشانی بهره می‌بردند.
ساروج را به سه روش آماده می‌کردند:1 – آماده سازی سرد: آهک و خاکستر جداگانه الک شده و باهم می‌آمیختند.2 – آماده سازی گرم: آهک و خاستر با هم بدست می‌آمدند، هنگام پخت آهک، خاکستر نیز با سوزاندن آشغال همراه سنگ بدست می‌آمد و سپس آسیا و الک شده به کار می‌رفت.3 – از پختن سنگ آهک رسی‌ها یا گل آهک‌ها که آمیزه‌ای بومی (طبیعی) از سنگ آهک و خاک رس هستند بدست می‌آمد. به این روش هم آماده‌ سازی گرم گفته می‌شد.
«گونه‌ای ساروج که آمیزه‌ای بود از گرد آجر و آهک شکفته و «سُرخی» نام داشته، در کف‌سازی برخی ساختمان‌های کهن مانند تخت جمشید و کاخ‌های شوش یافت شده است».
از ساروج به گونه ملات در ساخت پل‌ها، بندها، استخرها، آبریزها، آب‌نماها و سرداب‌ها و نیز به گونه اندود نیز در آب‌بندی خزانه آب‌انبارها و گرمابه‌ها بهره‌گیری شده است.
«گاه در ساروج از تارچه‌های (الیاف) گیاهی نیز بهره می‌بردند تا هنگام خشک شدن آن، ترک برندارد.
گزیده‌ی کتاب:
تاریخ مهندسی در ایران / مهدی فرشاد
ملات ساروج در ایران باستان کاربرد فراوان داشته و احتمالاً در همین سرزمین نیز کاربرد آن آغاز گشته است. این ملات کند گیر از اختلاط آهک شکفته، خاکستر، ماسه و پشم و آب تهیه می‌شده است. ساروج به علت قابلیت آب بندی از در آب انبارها برای اندود دیواره مخزن و هرگونه آب بندی دیگر به کار می‌رفته است.
گزیده‌ی کتاب:
مصالح شناسی سنتی / حسین زمرشیدی
ساروج بری هنری است به مانند گچبری. از گچبری برای نقش دهی برجسته در فضاهای خشک استفاده می‌شود. اما از ساروج بری فضاهای مرطوب گرم به مانند حمام در ناحیه داخلی و بخصوص خارجی یعنی هم در ناحیه گرمخانه و هم در قسمت سربینه در طرحهای گل و گیاه، گل و مرغ، گل و حیوان و نقوش و تصاویر گوناگون بخصوص تصاویر روحانی و یا از مبنای نقوش و داستانهای باستانی «پهلوانی» و غیره با فلسفه معنوی و هنری نسبت به ذوق و سلیقه استادکار ساروج بر به وجود آمده است. معمولا پوششهای طاقی در مکان‌هایی چون حمام از به کارگیری آجر آبخوار و ملات گل آهک اجرا شده، سپس بر سطوح طاق پوشها که طاقهای ضربی -گهواره ای، گلو در هم و در «سربینه» از انواع کاربندیها استفاده می‌شده است، جهت تقارن دادن به نقوش ساروج بری در طاقها و بخصوص بیشتر در عناصر همگین کاربندی‌ها از نقوش مشابه و برابر انتخاب می‌شده است.
شایان ذکر است در قسمت سربینه و رختکن، زیباترین نقوش در هنر ساروج بری به وجود آمده که تنوع بسیار جالب از هنرهای سنتی معماری در گرمابه‌های قدیم می‌باشد. برای دلچسب کردن نقوش ساروج بری از رنگهای الوان استفاده می‌شود که با استفاده از رنگها در زمینه لایه اول و یا نقوش ساروج برای لایه دوم و برجسته، طرح را از هر جهت دلپذیر می‌سازد.
توجه 1: برای استفاده از الوان سازی نقوش ساروج بری باید حتما از رنگهای طبیعی و معدنی استفاده شود. مثلا رنگ مشکی از (دوده) و برای رنگ آبی از گرد «لاجورد» و برای رنگهای زرد، قرمز و قهوه ای از «آخرا» به نسبتهای لازم و ترکیب با رنگهای دیگر به دست می‌آید. برای رنگهای الوان دیگر از ترکیب «سرنج، سفید آب و شنجرف» استفاده می‌شود و نقوش طرح به رنگهای الوان بسیار جالب مورد نظر، با چشم نوازی خاص به وجود می‌آید.
توجه ۲: هرگز از به کار گیری رنگ‌های نباتی به مانند زعفران، گل کاجیره، روناس، نیل، حنا، پوست گردو و غیره نباید استفاده کرد. زیرا رنگهای ذکر شده با آهک که دارای فعل و انفعالات شیمیایی در ملات ساروج می‌باشد، ترکیب شده است. در نتیجه پس از زمانی کوتاه رنگ‌ها تجزیه شده، بی رنگ و کدر می‌شوند و تغییر ماهیت می‌دهند.
تهیه طرح و نقش:
جهت اجرای ساروج بری نقش مورد نظر قبلا بر روی کاغذ تهیه می‌شود. نقش طرح توسط سوزن به فاصله ۵ میلیمتر از یکدیگر سوزن سوزن شده تا مسیر طرح روی کاغذ سوزن زده شده، کاملا مشخص گردد. این اجرا را اصطلاًحا گرده» می‌گویند. برای اثر دادن نقش بر زمینه کار از کیسه زغال گرده باید استفاده شود. به طوری که قبلا گفته شد، کیسه گرده عبارت است از پارچه نازک سفید مانند خاسه و یا کرباس به اندازه ۱۰*۱۰ سانتیمتر می‌باشد. گرد زغال نرم در وسط پارچه قرار داده شده، از چهار طرف پارچه را جمع کرده و کمر آن را با نخ بسته و کاملا محکم می‌کنند.
نحوه ساروج بری:
 ١- به طور مشخص سطح آجرکاری اندود از ساروج بی رنگ می‌شود که همان رنگ شیری ساروج است، محل نقش یا ساروج خودرنگ یعنی همان ساروج شیری می‌باشد و یا زمینه و یا محلی که باید ساروج بری شود از ساروج رنگین نسبت به رنگ دلخواه به وجود می‌آید.توجه: نظر به اینکه سطح اندود ساروج کاری با مهره زدن فشرده و صیقلی می‌شود. محل نقش بایستی با نوک چاقو و یا قلم تیز ساروج بری زخم، زخم شود. این عمل سبب پیوند لایه دوم یعنی نقش با زیر کار و زمینه لایه اول می‌شود.
۲- از ساروج الوان و یا خودرنگ لایه دوم جهت نقش مورد نظر در ضخامت مشخص حدود یک سانتیمتر بر سطح ساروج لایه اول کشیده می‌شود و با ماله زنی و مهره زنی تا نزدیک سخت شدن لایه دوم دنبال می‌گردد.
۳- نقش گرده را روی لایه دوم مستقر کرده و توسط کیسه گرده بر سطح کاغذ سوراخ، سوراخ کوبیده می‌شود. توسط قلم و یا زغال نقاط مشکی که از گرده دوده در سطح لایه دوم به وجود آمده است، به یکدیگر وصل شده و بدین شکل، طرح نقش پدیدار می‌گردد.
۴- توسط ابزار و قلم ساروج بری تیز زمینه نقش بریده و با احتیاط ملات آن خارج می‌شود، به طوری که کناره، گوشه‌ها، انحنای طرح کاملا دقیق و زمینه نقش یعنی لایه اول نیز زخمی نگردد. توجه: برای پیشگیری از ترک برداشتن ساروج جهت پیوند دهندگی دانه‌های ممزوج ملات از تارهای «لوئی نی، گل جگن» و یا موی بز و یا پشم گوساله استفاده می‌شود. در ساروج بری لایه دوم «نقش»، برای اینکه موی بلند بز و پشم گوساله در همان حالت موی بز بوده و هر دوی آنها در برش ساروج مشکل بریدن را ایجاد می‌کنند. از این جهت تارهای «لوئی نی» برای پیوند دهندگی ترکیبات ملات ساروج در لایه دوم استفاده می‌شده است. زیرا تارهای لویی نی ظریف بوده و در ساروج بری مشکل برش و خارج سازی زمینه را از نقش به وجود نمی‌آورد.
۵- با پرداخت کردن حرکات نقش از لایه دوم و زمینه گرده یعنی لایه اول، نقوش دلنشین در ساروج بری به وجود می‌آید. از آثار ساروج بری‌های جالب می‌توان به نقوش ارزشمند ساروج بری حمام ابراهیم خان کرمان، حمام کردشت در آذربایجان شرقی در مقیاس بسیار وسیع و زیبا و حمام وکیل شیراز و بسیاری دیگر اشاره کرد.

مطالب مرتبط

  • آجر

  • آهک

  • چوب