خان نوشته شده در سپتامبر 19, 2020به روز شده در سپتامبر 9, 2023توسط omidjavidaniدسته بندی ها:تعاریف, فضاهای معماری دانستنی ها اطلس تاریخی ایران بازار تیم تیمچه چهارسو چهارسوق خان خانبار دالان دکان راسته سرا سراچه فضاهای بازار قیصریه کالنبار میدان فرهنگ مهرازی / علی محمد رنجبر کرمانی / ندا رفیع زاده / بیژن سرشکی «خان» واژه‌ای پارسی و کهن از خانوادهِ واژهِ خانه است و برابرهای گوناگون دارد مانند: سرا و کاروانسرا. بازارهای کهن شهرهای ری، نیشابور، اهواز و کازرون دارای خان بوده است. گفتنی است برای خان‌هایی که در سه سده کنونی ساخته شده‌اند از واژه «سرا» و «کاروانسرا» بهره‌گیری شده است. خان مادر شاه (مهمانسرای عباسی) در اسپهان نمونه آن است. خان‌ها یا سراهای بازرگانی بیشتر برای یکجا (عمده) فروشی به کار گرفته می‌شوند. کالاها و لنگه‌های بار بسته‌بندی شده، در میانسرا (حیاط) و در انبارهای خان انباشته و سپس به جاهای دیگر فرستاده می‌شوند. همچنین دفتر نمایندگی بازرگان‌های برون کشوری، دفتر و انبار بازرگانان بزرگ نیز در خان جای دارد و کاروان بدان در نمی‌آید (وارد نمی‌شود). از دید مهرازی، برخی خان‌ها بسیار ساده با خشت ساخته و برخی خان‌های بزرگتر بسیار پرکار و دارای آذین‌های پرشکوه هستند. آنها دارای یک میانسرا هستند که گرداگرد آن را اتاغ‌های به هم پیوسته فراگرفته است. بیشتر آنها دو آشکوبه هستند. شاید بتوان هفت گونه خان را چنین برشمرد: 1 – خان با ایوان ستوندار سراسری در هردو آشکوب. 2 – خان با ایوان ستوندار در سه سوی میانسرا، که ویژه زمین‌های کوچک است. 3 – خان با ایوان ستوندار و راهروی درونی. گونه‌ای کمیاب برای زمین‌های بدگونیا (اُریب، کج). 4 – خان با ایوان ستوندار در یک آشکوب. اتاغ‌های اشکوب زیرین به سادگی یا از راه ایوانچه‌ای به میانسرا راه دارند. در آشکوب بالا، این ایوانچه‌ها به هم می‌پیوندند و راهرویی می‌سازند. مانند خان مادر شاه و سرای تالار در اسپهان. 5 – خان با مهتابی‌های گرداگرد میانسرا. در این گونه در آشکوب بالا اتاغ‌ها پس نشسته و یک مهتابی پدید آورده‌اند مانند سرای حاج کریم در اسپهان و سرای احمدی در شیراز. 6 – خان با ایوان‌های ستوندار و گوشه‌های پخ در میانسرا، این گونه، ویژگی ایران است. 7 – خان با میانسرای سرپوشیدهکه همان تیمچه است. آشنایی با معماری اسلامی ایران / محمد کریم پیرنیا / غلامحسین معماریان محل انبار و کار روی جنس بوده است. جنسی که به وسیله چهار پایان حمل می‌شده، نمی‌بایست وارد بازار شود (حتی بوسیله چرخ و زنبه و گاری) لذا اجناس از راهی موازی بازار به نام پس کوچه یا پشت کوچه در خانبارها خالی می‌شده. خانبارها محوطه بزرگی در پشت سراها بوده و در آن‌جا چند کارگاه دستی کوچک و انبار قرار داشته است مثل کارگاه بسته بندی و یا این‌که عناصر مختلف یک جنس مثل گیوه که شامل رویه گیوه و تخت گیوه می‌شد در آن‌جا جمع شده روی آن کار می‌کردند و بعد به سرا برده می‌شده است. در پشت سرایی در قزوین و همینطور سرای گنجعلی خان کرمان هنوز خانبارهای آن باقی مانده است. omidjavidani
