قیصریه

فرهنگ مهرازی / علی محمد رنجبر کرمانی / ندا رفیع زاده / بیژن سرشکی

کیاسره یا قیصریه، راسته‌های پهنی هستند که همه سوی‌ آنها بسته است و تنها با دو در به راسته‌های بنیادی یا شاخه‌ای راه می‌یابند. گرچه مهرازی آنها از راسته‌ها باشکوه‌تر است و پوشش گنبدی آنها، آذین‌ها و ریزه کاری‌های بیشتری دارد.

بیشتر کیاسره‌ها جایگاه افزارسازان و پیشه‌وران نغزکار (ظریف کار) مانند درزیان، زرگران، سوزن‌دوزان، و پارچه فروشان بوده است.» به زبان دیگر بازار کالاهای گران‌بهاست. از اینرو با نام گذاری کیاسره که بازگوی بزرگان و شاهان است جور در می‌آید. از میان کیاسره‌های نامدار، کیاسره ابراهیم‌خان کرمان، کیاسره اسپهان و کیاسره خان یزد را می‌توان نام برد.

گزیده‌ی کتاب:

گنجنامه / بازارها / کامبیز حاجی قاسمی

این بنا مجموعه‌ای است پیچیده و عجیب، که تقریباً متروک و مهجور افتاده و به سبب فقدان اطلاع کافی از کارکرد و کیفیت اصلی و شیوه ارتباط آن با بازار، قضاوت دقیق درباره آن دشوار است. شاید مجموعه‌ای بوده باشد از فضاهای محتلف مرتبط با یک کاروان سرای بازار، از قبیل حجره‌هایی برای عرضه کالا و دفتر تاجران و حمام و اسطبل. اجمالاً بر اساس آنچه امروزه مشاهده می‌شود، می‌توان مجموعه را متشکل از دالانی طویل و، در کنار آن، کاروان سرایی دوطبقه و زیبا دانست – دالانی که در نقاط مختلف آن تحولات گوناگون فضایی رخ داده و کاروان سرایی که متأسفانه فقط یک جبهه آن برجای مانده است.

قسمت نخست این دالان از ورودی آغاز و به حیاط با صحن سرایی ختم می‌شود. دالان دارای چشمه های مکرر و مشابه، با روزنی در وسط هر طاق، است. حجره‌ها در طرفین آن قرار گرفته‌اند و همه – به جز یکی دو حجره احتمالا مبدل- ایوانچه دارند. هر ایوانچه با دری کو چک به حجره مرتبط می‌شود. بدین ترتیب، حجره‌ها بیش از آنکه به حجره های دالانها و بازارچه‌ها شبیه باشد به حجره های کاروانسراها و مدارس شباهت دارد و بعید است که محل عرضه کالا بوده باشد. چون دالان در پس کاروان سرا و در محلی است که در کاروان سراهای برون شهری به اسطبل اختصاص دارد و نیز چون امروزه کاهدان است، این گمان را پدید آورده که در اصل اسطبل بوده است؛ اما این احتمال، با توجه به ترکیب کلی بنا، بسیار ضعیف می‌نماید. قاعده دالان در میانه آن قدری گشادگی یافته و به شکل هشت و نیم هشت درآمده است و نیز طاق گنبدین و مرتفعی پیدا کرده که در گریو آن روزن‌هایی در دو ردیف تعبیه شده است. حجم بیرونی این گنبد مرتفع در شهر نیز شاخص است. در طرفین این فضای هشتی‌مانند، دو حجره بزرگ واقع است که ربط ضعیفی با هشتی دارد. این فضا شباهتی به تیمچه ندارد و شاید کار آن بیشتر ایجاد تنوع فضایی در داخل و ایجاد نقطه‌ای شاخص در حجم بیرونی بنا بوده باشد. در محل اتصال دالان به سرا نیز، تحول فضایی دیگری رخ داده است: اندازه دهانه چشمه های دالان قدری بزرگ تر و ارتفاع آنها دو طبقه شده است. بعضی از حجره‌های این قسمت هم به دالان مرتبط است و هم به سرا، نمای درونی دالان از سیم گل و قوی دهانه های آن جناغی است. نمای داخلی گنبد هشتی آجری و نمای بیرونی آن کاهگلی است. حال و هوای کلی فضا کیفیت فضاهای ساده و دل نشین ارگ بم را به یاد می‌آورد.

حیاط یا صحن سرا ساده و مستطیل‌شکل است و نمایی آجری دارد. به رغم ویرانی قسمت‌هایی از جدارها، که در دو جبهه کوچک‌تر ارتفاعی معادل یک طبقه دارد، اینکه سرا طرحی منظم و متقارن داشته هنوز قابل تشخیص است. در اطراف حیاط، حجره‌هایی قرار دارد که به واسطه کفش‌کن به حیاط مرتبط می‌شود. مدخل دالان در دو جبهه عرضی، با قوس جناغی و ارتفاعی در حد دو طبقه، بیش از دیگر عناصر صحن خودنمایی می‌کند. دالان در سمت دیگر صحن نیز، با ارتفاع اندکی کمتر، ادامه می‌یابد. حجره‌های طرفین این دالان ساده‌تر است و ایوانچه ندارد. این قسمت از دالان به فضایی چارسو مانند ختم می‌شود. در یک سوی این فضا، حجره‌هایی کوچک و فضایی است که احتمالا حمام بوده و سوی دیگر آن دالان دیگری است که حجره‌ها بی واسطه در طرفین آن نشسته اند. دالان اخیر را دالان دیگری قطع می‌کند که آن نیز حجره‌های مشابه، اما طویل‌تر دارد، حجره‌های دو دالان اخیر را با دیوارهای کوتاهی به دو قسمت نامساوی تقسیم کرده اند که در یک دالان، قسم بزرگ‌تر حجره در جلو قرار گرفته است و در دالان دیگر، برعکس. چنان که گفتیم، در این قسمت از بنا، که از حیاط آغاز و به خروجیهای مجموعه ختم می‌شود، بر خلاف قسمت اول، که حجره‌ها با وجود ایوانچه از مسیر دالان فاصله گرفته‌اند، حجره‌ها بی‌واسطه و مستقیماً در کنار دالان نشسته‌اند و به حجره های بازار شباهت بیشتری دارند. با این حال، در کل، به نظر نمی‌رسد که کارکرد این مجموعه از نوع کارکردهای معمول بناهای بازار بوده باشد؛ و از این لحاظ، این بنا نیازمند بررسی بیشتر تاریخی و محلی است.