ایرانیــــــــــــادبود

برترگزیده‌ تاریخ معماری ایرانزمین

برج

دانستنی ها

اطلس تاریخی ایران
آرامگاه
برج و بارو
قلعه
گلدسته
فانوس دریایی
ماذنه
مقبره
مناره
میل

فرهنگ ریشه شناختی زبان فارسی


فرهنگنامه ها

بیشتر

آبادیس

دهخدا

کمتر


تارنماها

بیشتر


ایرانشهرپدیا

دانشنامه جهان اسلام

دایره المعارف بزرگ اسلامی

نگارستان

نورلیب

نورمگز

ویکی پدیا

ویکی واند

کمتر


کتاب ها

بیشتر

آداب الحرب و الشجاعه / فخر مدبر / احمد سهیلی خونساری

اس‍ت‍ح‍ک‍ام‍ات‌ دف‍اع‍ی‌ در ای‍ران‌ دوره‌ اس‍لام‍ی‌

بر بلندای پریم: بررسی تزئینات، نقوش و کتیبه‌های برج مقبره رسکت

برج رادکان: پژوهشی بر وابستگی معماری با نجوم و گاهشماری

برج قابوس: رفیع‌ترین بنای آجری جهان

برج لاجیم: نگین جاذبه‌های تاریخی مازندران

برج‌های آرامگاهی ساری

برج‌های آرامگاهی ساری (2)

راه و رباط / محمد کریم پیرنیا / کرامت الله افسر

شکوه معماری سلجوقی در مناره‌های اصفهان

قلاع و استحکامات نظامی / کاظم ملازاده / مریم محمدی

قلعه‌ها، کاخ‌ها / محمدرضا جعفری نیا / امیر بهنام یگانه

قلعه‌ها و استحکامات آذربایجان / بهروز عمرانی / محمد رحمت پور

قلعه‌ها و دژهای ایرانی / ژان کلود ووازن / مریم چهرقان

قلعه‌های تاریخی خراسان جنوبی (1) / علیرضا نصرآبادی

قلعه‌های راه ابریشم

معماری ایران در قلمرو آل بویه

معرفی دو برج هزار ساله گرگان برج قابوس و برج رادکان

نگاهی دیگر به برجها

هنر و معماری اسلامی در تبرستان: بررسی تزیینات و نقوش برج‌های آرامگاهی رسکت، لاجیم، رادکان



کمتر


پایان نامه ها

بیشتر

بررسی عناصر تصویری ، تزئینی قلعه های استان یزد


نقش بناهای یادمانه ای در جذب گردشگران (مطالعه موردی برج آزادی تهران)

کمتر


مقاله ها

بیشتر


آجرهای هزار ساله؛ بزرگ ترین برج آجری جهان

آنالیزسازه ای برج مقبره امامزاده یحیی به روش المان محدود

اثر تاریخی – برج ساعت بندر انزلی

ارایه رابطه تجربی برای تخمین فرکانس اصلی برج های تاریخی مصالح بنایی

ارائه روابطی تجربی برای تخمین فرکانس اصلی ارتعاش برج های تاریخی مصالح بنایی

ارزیابی آسیب پذیری لرزه ای برج آجری گنبد قابوس


ارزیابی رفتار دینامیکی برج آجری گنبد کاووس با بکارگیری روش تحلیل خطر (بلندترین برج آجری جهان)

ارزیابی لرزه ای برج قابوس و راه های مقاوم سازی آن

ارزیابی ویژگی های طرح سازه و معماری برج های نمادین شهری

از برج طغرل ، تا برج میلاد

انعکاس ذکر «الله الله» در برج مقبره ی شیخ صفی الدین اردبیلی و جایگاه آن ذکر در تصوف صفوی

بازآفرینی فضای شهری کهن با رویکردی زیباشناختی (نمونه مطالعاتی: محله برج قربان همدان)

باززنده سازی آثار معماری سنتی و تاریخی ایران، استان البرز نمونه موردی(برج میدانک، در بخش آسارا، جاده چالوس کرج)

باز زنده سازی برج های کبوتر چند قلو شهر بهاران اصفهان و بررسی نقش آن در توسعه پایدار شهری

بازنمایی هویت ایرانی-اسلامی در معماری معاصر شهر تهران (مطالعه موردی: برج آزادی و برج میلاد)

برج آزادی نمادی از معماری پایدار در تهران

برج-دروازه: گونه نوین فرمِ پیرو کارکرد یا دال تهی

برج رادکان 

برج شبلی دماوند

برج شبلی و مسجد جامع دماوند

برج طغرل

برج طغرل ساعت عظیم آفتابی

برج طغرل شاهکار هنر و معماری

برج طغرل ، معماری اسرار آمیز

برج کبوتر ، الگوی معماری آینده

برج کبود هزار لانه / کبوترخانه های اصفهان

برج مقبره‎ های مشابه با برج مقبره شیخ صفی‎الدین اردبیلی از منظر تزیینات معماری

برج – موزه آزادی تهران

برج های تاریخی ایران

برج های دوقلو خرقان

برج های گِلی خرانق

برج هزارساله گنبد کاووس

بررسی اثر جهت گیری سیاسی مذهبی سلاطین مرعشی بر معماری برج مقبره های مازندران مطالعه تطبیقی سه برج مقبره شاخص

بررسی برج مقبره های دوره سلجوقی از نظر معماری پهنه شمالغرب ایران

بررسی بنای برج روستای رئیس آباد شهرستان رفسنجان و مطابقت ان با معابد اناهیتا در ایران

بررسی تطبیقی آثار معماری اسلامی: از برج قابوس بن وشمگیر در ایران، تا برج های دوقلوی پترناس (klcc)

بررسی تطبیقی آنالیز سازهای در دو برج مقبره (مقبره امام زاده جعفر اصفهان و خواجه اتابک کرمان)

بررسی تطبیقی ابعاد مؤثر بر توسعة گردشگری برج آزادی و ایفل

بررسی تطبیقی برج آزادی و برج ایفل


بررسی رفتار سازه ای برج رادکان

بررسی رفتار سازه ای برج شبلی با استفاده از روش اجزاء محدود غیر خطی

بررسی رفتار سازهای برج گنبد قابوس با استفاده از روش اجزاء محدود

بررسی ریشه‌های تاریخی برجهای خرقان

بررسی ساختار ملات اوایل دوره اسلامی بر اساس نمونه های برج های آرامگاهی و قلعه های شرق مازندران با روش XRD

بررسی عناصر و شاخص های نمادین برج آزادی در ایجاد نماد و هویت ایرانی

بررسی کتیبه های برج سه گنبد و مسجد جامع ارومیه

بررسی ماهیت معماری برج های آرامگاهی شهرستان ایجرود

بررسی نقش گردشگری پایدار در باززنده سازی برج های تاریخی کبوتر (مطالعه موردی : روستای اجگرد شهر بهاران)

بررسی مصادیق حکمت و هنر اسلامی در معماری معاصر ایران (نمونه موردی برج شهیاد)

بررسی معماری دوره زندیه نمونه موردی (ارگ کریمخان شیراز و دلیل کج شدن برج ارگ کریمخان)

بررسی مقاوم سازی برج قابوس بوسیله FRP

بررسی نقش گردشگری پایدار در باززنده سازی برج های تاریخی کبوتر (مطالعه موردی : روستای اجگرد شهر بهاران)

بررسی واژه پیمون در هندسه و تناسبات معماری ایران (مطالعه موردی: برج آزادی)

بررسی و تحلیل برج مهمان دوست دامغان

بررسی و پیگردی مقدماتی: برج و باوری ارک شهر قدیم سلطانیه

بررسی و مطالعه برج- مقبره های قرن 8 و 9 ه.ق در مازندران

بررسی و مطالعه تطبیقی کتیبه های سلجوقی دو برج سه گنبد ارومیه و مهماندوست دامغان

بررسی و معرفی برج طغرل گاهشمارهای ایرانی در شهرستان ری

بررسی و مقایسه معماری در عصرایلخانی با تکیه بر نمونه های موردی (گنبدسلطانیه، مجموعه بایزید بسطامی، مسجد فرومد، برج رادکان)

بررسی هویت و سبک شناسی معماری برج شبلی

بلندترین برج آجری جهان

بررسی ویژگی های کبوتر خانه ها به عنوان نظام های میراث کشاورزی با نگاه ویژه به برج های کبوتر اصفهان

بررسی هندسه در گونه شناسی برج های ساعت ایرانی

پژواک صدا در برج قابوس

پژوهشی باستان‌شناختی در بنای آرامگاهی «‌برج قربان‌» همدان

پژوهشی بر میل و مناره های خراسان باتاکید بر(مسجد آدینه سبزوار، میل یا برج رادکان، برج علی آباد)

پژوهشی در برج آرامگاهی شاهزاده حسین کردان، استان البرز

پژوهشی در تکوین و تحول آرامگاه های برجی پره دار در معماری اسلامی ایران مورد مطالعاتی: برج اظهر درگزین

تاثیر نگرش شکلی بر کاربرد سابقه هندسه در معماری ایرانی – اسلامی (نمونه موردی: برج آزادی ، چهلستون و عالی قاپو)

تاریخ نگاری برج مقبره بایزید بسطامی عزیز کندی هشترود

تبارشناسی برج مقبره های تاریخی ایران (قرون سوم تا نهم هجری)

تحلیل آسیب پذیری حریم برای مستندنگاری میراث فرهنگی (بررسی موردی: برج طغرل)

تحلیل تکنولوژی ساختار معماری برج آزادی با رویکرد بررسی انطباق پذیری با آرمان های دولت پهلوی

تقابل سنت و مدرنیته در بناهای یادمانی ایران از دهه ی 20 تا 50 شمسی نمونه موردی برج آزادی شهر تهران

حفاظت گنبد بنای تاریخی برج قابوس

خصائص سازواره برج گنبد قابوس در برابر زلزله

درآمدی بر شناخت گنبدهای رک در برج های آرامگاهی منطقه مازندران

در زمینه بازسازی برج فیروز آباد

درس آموخته هایی از برج قابوس؛تاثیر فرم بر شکل گیری بناهای یادمانی

دیدگاه معماری حسین امانت در برج آزادی

راهنمای بررسی تلفیق معماری اسلامی با معماری پست مدرن در ساختمان ها (نمونه موردی برج آزادی تهران و برج های دوقلوی پتروناس کوالالامپور در مالزی)

رهیافتی تحلیلی به دیرینگی و کارکرد برج بزرگ جنوبی ربع‌رشیدی تبریز

سازماندهی رونق گردشگری کبوترخانه چهل برج در تقویت اقتصاد کلیسان

سبک شناسی معماری برج های آرامگاهی مازندران در دوره اسلامی

سنجش اولویت در انواع روش های طراحی ساختارهای جدید،در زمینه های تاریخی بر رضایتمندی شهروندان:مطالعه موردی سایت تاریخی برج قربان همدان

شناسایی مولفه های کالبدی موثر بر نقش اقلیمی در طراحی خانه های سنتی ایرانی با هدف افزایش کیفیت فضاهای باز در برج باغ های مسکونی معاصر

طراحی منظر امروز در بافت دیروز(نمونه موردی: پیشنهاد طراحی منظر در اطراف برج تاریخی مهماندوست دامغان)

طرح احیا برج کبوتر هزارجریب مبتنی بر ساختارهای قابل انتقال

طرح پی گردی و شناسائی برج مجموعه سلیمانیه کرج

کاربرد روش اجزاء محدود غیر خطی در شناخت رفتار سازهای برج علاءالدین ورامین در استان تهران

کتیبه برج مقبره ای بسطام تحلیلی از نوشتاری تاریخی در دوره ایلخانی

کتیبه پهلوی – کوفی برج لاجیم

کتیبه های برج آرامگاهی امامزاده عبدالله و عبیدالله دماوند

کتیبه برج مقبره ای بسطام

گزارش تفصیلی تعمیرات استحفاظی سال 1369 برج شبلی دماوند

گشتالت در معماری برج های ایرانی

گنبدکاووس: شهر برج و رنگ

گورستان سلطنتی و برج نقاره خانه شهر ری

گونه شناسی معماری آرامگاهی شهر همدان در دوران سلجوقی، ایلخانی نمونه موردی: برج قربان همدان

مدل سازی عددی برج طغرل با استفاده از روش اجزاء محدود غیر خطی

مرورخط پهلوی درمعماری آثارباستانی سه گانه برج لاجیم، میل رادکان، و برج رسکت

مروری بر معماری قلعه تاریخی فین(هرمزگان)

مطالعه تطبیقی آرایه های برج لاجیم سوادکوه با دیگر برج – مقبره های معاصر خود در تبرستان

مطالعه تطبیقی دو نماد شهری در تهران برج آزادی و برج میلاد از منظر هویت ایرانی_اسلامی

مطالعه تطبیقی سه برج مقبره ایلخانی؛ چلبی اوغلو، شاطرگنبد و امامزاده جعفر (با تاکید بر عناصر عرفانی و متصوفه)

مطالعه معماری برج مقبره امام زاده هود

مطالعه ی موردی برج های آرامگاهی رسکت امام زاده یحیی و امام زاده قاسم

معرفی برج اردکان خراسان گاهشمار، معماری و نجوم مهندسی ایرانی

معرفی برج های تاریخی ایران

معماری میدان و برج ازادی

معناپردازی نماد و نشانه های شهری از منظر نشانه شناسی لایه ای؛ نمونه موردی: برج آزادی تهران

مفهوم گرایی در برج آزادی

مقایسه تطبیقی برج مقبره امامزاده هود با برج مقبره های دوره ایلخانی

مقایسه تطبیقی برج طغرل تهران با برج مقابر سلجوقی خرقان قزوین شبلی دماوند بابا محمود شهریار رسکت مازندران

مقایسه نمادهای یک شهر از منظر هویت شهری نمونه ی موردی مقایسه برج آزادی و برج میلاد تهران

مقایسه هندسی گنبد قابوس و برج آزادی تهران با تاکید بر فرم سازه

مقدمه ای بر استفاده از ریاضیات فازی در باستان شناسی (مورد مطالعاتی: بازسازی مجازی برج طغرل با استفاده از قابلیت اعتماد فازی)

منظر آیینی برج ایرانی و اثر آن در مدیریت گردشگری

معرفی آثار تاریخی شهر بسطام با رویکردی بر بررسی گنبد کاشانه و مرمت آن.

ناشناخته های هنر و تمدن ایران، برج های گلی خرائق


نقش آثار معماری برج های ایران در پیدایش معماری معاصر ( نمونه موردی از برج قربان همدان در ایران، تا برج های دوقلوی مالزی )

نقش دلبستگی به مکان (نمونه موردی برج ملی قابوس گنبد)

نقش و کاربرد هندسه به عنوان ارزش پایدار در معماری پیش از اسلام و تجلی آن در معماری معاصر (نمونه موردی: برج آزادی)

نقش هندسه جام جمشید و تاثیر آن در معماری برج رادکان

نگاهی به خط نگاره های بنای تاریخی برج پیر علمدار دامغان

هندسه در معماری بررسی موردی برج طغرل







کمتر

عکس های جدید

نقشه نما پلان

آثار شهرهای باستانی سواحل و جزایر خلیج فارس و دریای عمان / احمد اقتداری
…. نگهداری چراغ‌های دریا‌یی معروف به خشاب‌ها، بودن پایگاهی را در خشکی نیز لازم داشته است تا نگهبانان آن چراغ‌ها پس از هر دوره کشیک، به آن‌جا بیایند و آرامشی کنند و به علاوه اگر کشتی‌های دزدان دریا‌یی را دیدند، مرزبانان را از دستبرد ایشان آگاه سازند. چنان‌که در کتاب الحوادث‌ الجامعه می‌بینیم، نگهبانان خشاب‌ها بر بالای این برج‌های چوبین، کبوتران قاصد به اختیار می‌داشته‌‌اند و اگر از پیشامدی آگاه می‌شدند، خبر را نوشته و با بال کبوتران به جاهای دور می‌فرستاده‌‌اند…
… این برج و قلعه دریا‌یی، برج دیده‌بانی و محافظت دریا و بندر بوده است… در درون دریا به فاصله‌ شصت متر آثار برجی مدور مدخل ورودی و حفره‌های دیده‌بانی در بدنه سفلای برج و قاعده استوانه‌ای آن باقی مانده است که گرداگرد آن ‌را آب فراگرفته است و معلوم است که به علت نزدیکی به ساحل و قلعه ساحلی، راه ارتباطی پل یا معبرمانند، بین قلعه ساحلی و این برج با قلعه دریا‌یی وجود داشته که به تدریج خراب شده و آثار آن در عمق کم آب آشکار است… ولی خرابه‌های مسکونی و مساجد و قسمتی از ته برج‌ها و ته ‌ستون‌های عمارات عمومی و مساجد در شرق و غرب بندر فعلی کنگ باقی است…
آثار البلاد و اخبار العباد / زکریا بن محمد بن محمود قزوینی / جهانگیر میرزا / میر هاشم محدث
گویند که شهر هرات در تصرف بنی سام سلاطین غور بود و عرض دیوار قلعه هرات چندان بود که عراده منجنیق در بالای دیوار او گشنی، سلطان محمد خوارزمشاه به محاصره هرات آمد و بعد از محاصره، اشاره به برجی از بروج هرات نمود که فعله و عمله آن برج را بکنند. به محض این اشاره و اراده، آن برج، خود بخود فرو ریخت، فی الحال، لشکریان از آن‌جا داخل شهر شدند و شهر را مفتوح ساختند.
 باب الابواب: شهری است عجیب در کنار دریای خزر و به سنگ‌های سخت بنا شده و این شهر بر شکل مربع مستطیل است. آب دریا به دیوار آن قلعه خورد. طول این شهر و قلعه، مقدار دو ثلث فرسخ است و عرضش به قدر یک تیر تاب. دروازه‌های او از آهن و برج‌های بسیار دارد. در هر برج، مسجدی برای مجاورین و طلاب بنا شده و مستحفظین و پاسبانان از طرف پادشاه، همیشه در آن‌ها می‌باشند.
و انوشیروان در سرحد ایستاده شروع در بنای قلعه باب الابواب نهاد و عرض قلعه را سیصد ذراع قرار داده از کنار دریا، این قلعه را ممتد نموده تابه بلندی کوه‌ها رسانید و پس از آن، خیک‌ها را پراز سنگ کرده میان دریا می‌ریخت تا این سنگ‌ها از آب دریا بلندتر شده برجی بر بالای آن‌ها ساخته در میان دریا، بسیار مستحکم نمود و هفت فرسخ، این قلعه را ممتد نمود تا به موضعی که موسوم به داشته است. و این اشب، کوهی است بلند و سخت که از آن‌جا، عبور ممکن نیست، و همه این قلعه را به سنگ‌های تراشیده ساخت. و کوچک‌ترین این سنگ‌ها را پنجاه نفر نتوانند برداشت و به روی و میخ‌های آهنی، این سنگ‌ها را محکم کرد. و در این هفت فرسنگ راه، هفت دروازه گذاشت و در هر دروازهای شهری بنانهاد و مستحفظی معین نمود و در هر دروازه ای، صد نفر مقابل گذاشت و سرحدی را که با صد هزار لشکر بایست حفظ نمود به ساختن این قلعه و هفتصد نفر مستحفظ مضبوط نمود. پس از آن، انوشیروان تخت خود را بر بالای برجی که در میان دریا ساخته بود گذاشته بر آن تخت قرار گرفته سجده شکر الهی برای آن‌جام این بنا به عمل آورده کفایت شر اتراک و هجوم ایشان را از مملکت خود نمود و می‌گفت: حالا به استراحت خواهم خوابید.
(مترجم به عرض می‌رساند که حال تحریر که سنه هزار و دویست و شصت و هشت هجری است این قلعه در دست کفار روسیه می‌باشد و برجی که انوشیروان در میان دریا ساخته آثارش پیدا است.)
آثار ایران / آندره گدار / یدا گدار / ماکسیم سیرو و دیگران / ابوالحسن سروقد مقدم
امامزاده جعفر اصفهان
کمی دورتر از مسجد جمعه و… یکی از نادربناهای مغولی اصفهان قرار دارد. این عمارت کوچک دلفریب کوچک به گونه کاملاً شناخته‌شده مقابر موجود در آذربایجان تعلق دارد که به شکل برج ساخته می‌‌شدند. نمای آن آجری و به شکل هشت‌ضلعی ساخته شده است. گنبدی که در گذشته بامی به شکل هرم آن را می‌‌پوشانده و اکنون از میان رفته بنا را مسقف کرده است. قرنیز خارجی بنا با کاشی‌هایی به رنگ آبی و سفید آذین شده و در حاشیه زیر قرنیز کتیبه‌ای مضاعف به خط کوفی با آجر تراشیده و نسخ با کاشی نقش‌شده که تاریخ برپایی بنا را به دست می‌‌دهد: هفت صد و بیست و… رقم یکان از میان رفته است.
برج لاجیم
این بنا در نزدیکی قریه‌ای به نام لاجیم قرار دارد. عکس‌ها و کروکی‌های یادشده نشان می‌داد که این بنای ناشناخته برج ‌مقبره‌ای است نظیر برج رادکان غربی که ظاهراً به همان تاریخ تعلق دارد. قسمت فوقانی برج مزین به دو کتیبه مدور و مطبق است که یکی به ‌خط کوفی و دیگری به خط پهلوی است… در آن‌جا، در لبه پرتگاه خندقی بود با دیوارهای کاملاً عمودی که حاکی از محل وجود یک دیوار قطور بود. این دیوار که از آن برای تعمیر بنا هر چه لازم بود برداشته‌اند، به برج بسیار بزرگ مدوری متصل می‌شده که با توجه به عظمت تپه‌ای که برآن قرار گرفته بی‌شک ساختمان اصلی قلعه بوده است…ما نتوانستیم نام شخصیتی را که «امر به بنای» این برج کرده بخوانیم. تاریخ و نام سازنده بنا به کمک آنچه باقی‌مانده‌است تقریباً به طور مسلم بازسازی شد… برج لاجیم دقیقاً هم‌زمان با برج رادکان غربی می‌باشد که ساختمان آن در 407 هجری (1016ـ1017 میلادی) آغاز و در 411 (1020 ـ1021  میلادی) به پایان رسیده است. این بنا نیز به دوره‌ای تعلق دارد که در حد فاصل میان سقوط اولین سلسله و ظهور دومین سلسله سلاطین باوندی قرار دارد. طی این دوره که 70 سال به طول انجامید
برج رسکت
این برج نیز از آجر ساخته شده، مدور است با سقفی مخروطی (تصویر 81) قطر قسمت داخل آن 57/4 متر است. لبه برج با ردیف مضاعفی از مقرنس‌های آجری مزین به نقوش گچ‌بری آذین شده است. در پایین این مقرنس‌ها کتیبه‌ای باشکوه به خط کوفی گچ‌بری نقش شده است. دوسوم این کتیبه از میان رفته است… برج رسکت، با توجه به نوع معماری و این‌که با برج‌های رادکان غربی و لاجیم در یک منطقه واقع شده، با آن‌ها هم‌عصر است و به همراه آن‌ها تشکیل گروه بناهای غیرقابل تفکیکی را می‌دهد که گرچه اسلامی هستند ولی با کتیبه‌هایی به زبان پهلوی آذین شده‌اند. این برج بدون‌شک نظیر آن دو دیگر، آرامگاه یکی از امیران خاندان باو می‌باشد، امیرانی که توسط قابوس بن وشمگیر به کوهستان‌ها رانده شده بودند و میان سال‌های 397 و 466 هجری در این منطقه می‌زیسته‌اند.
آشنایی با معماری اسلامی ایران / محمد کریم پیرنیا / غلامحسین معماریان
بر فراز برخی از میل‌ها و مناره‌ها در شب و روزهای مه الود و طوفانی و تاریک، مانند برج‌های دریایی آتش نیز می‌افروختند و آثار آتش در میل‌های اخنجان و رادکان در جای مناسب یعنی میان دو گنبد مؤید این نظر است و برج نورآباد ممسنی فارس (که آن نیز در کنار شاهراه فارس بوده) با فروغ خود رهگذران را راهنمایی می‌کرده است و هنوز که هنوز است روشنی آن فراموش نشده تا آن‌جا که نام خود را به آبادی نورآباد داده است.
در محور جاده گرگان (گنبد قابوس کنونی) بر روی تپه‌ای برجی است که امروز به نام آق امام معروف است. موقعیت این برج و بسیاری از برج‌های مانند آن‌که همه نام امامزاده دارند می‌نماید که نخست به منظور راهنمایی ساخته شده و هیچ بعید نیست که….
در کنار جاده ری ـ آمل (تقریباً جاده هراز امروز) بسیاری از این گونه میل‌ها را می‌بینیم که بیشتر آن‌ها مسلماً برای آرامگاه ساخته نشده است و نسبت به قبله انحراف کلی دارد. به همچنین از لاهیجان تا گرگان (گنبد قابوس) در کنار شاهراه کرانه، مرتباً برج‌ها و میل‌هایی را می‌بینیم که امروز همه آن‌ها به امامزاده معروف‌اند و هویت هیچ یک از آنان (به جز یحیی‌ ابن زید) دقیقاً معلوم نیست هرچند که ممکن است در هر یک از آن‌ها یکی از سادات حسنی آسوده باشند.
در جای دیگر درباره میل‌های دریایی سخن رفت و برج‌هایی را که به نام خشابه و خشبات معروف بوده (و گمان کرده‌اند از خشب تازی به معنای چوب گرفته شده با این‌که هر دو واژه گویش‌های ایرانی و به معنای مانور دهنده و گنبد و بنای رخشنده است) نظیر این برج‌ها چه در کنار پارگین‌ها (پارچین) و دریاچه‌های درون نجد ایران نیز هست و از آن جمله برج پارچین ورامین است که روزگاری در کنار پارگین متصل به دریاچه ساوه برپای شده است.
اقلیم پارس / محمد تقی مصطفوی
ویرانه برج سنگی چهار گوش
به مسافت قریب نیم کیلومتری شمال کاخ اختصاصی کورش پیش از آن‌که به کوهسار شمالی دشت مرغاب و تخت مادر سلیمان برسند ویرانه برج سنگی بلند بسیار موزونی پدیدار است که تنها ضلع غربی برج باقی مانده سه ضلع دیگر آن منهدم گشته است ـ ارتفاع آن قریب ۱۲ متر است که از ۱۶ ردیف سنگ‌های بزرگ تراش سفید بسیار منظم و دقیق تشکیل می‌گردد و پهنای هر ضلع آن ۳۵/۷ متر بوده است ـ به وسیله پلکان منظم سنگی به درون اتاق بالای برج می‌رفته‌اند که تا کنون تنها مدخل اتاق بر دیوار باقی‌مانده مشهود است و از پلکان اثری نیست ـ این برج را به نام زندان سلیمان می‌خوانند و به عقیده بسیاری دانشمندان آرامگاه کامبیز بوده برخی هم آن را آتشگده می‌دانند و نمونه نسبتاً سالم نظیر آن به نام کعبه زردشت در نقش رستم نزدیک تخت جمشید وجود دارد که شرح آن در جای خود خواهد آمد.
ارگ کریمخانی
به مسافت کمی از مجسّمه سعدی در قسمتی از شهر شیراز که در دوران سلطنت کریم خان زندآباد گردیده است ضمن آثار مختلف این شهریار قلعه آجری با حصار بلند و برج‌هایی در چهار گوشه آن وجود دارد که منظر خارجی آن به وضع اصلی دوران وکیل محفوظ مانده است.
ایران در عهد باستان در تاریخ اقوام و پادشاهی پیش از اسلام / محمد جواد مشکور
سلسله سوم اور ـ در 2450 قبل از میلاد، حکومت به شهر اور منتقل شد. در این‌جا سلسله‎ای از شاهان محلی برقرار گشت. از این‌که در این زمان به جای زبان سامی که معمول زمان سارگن و شاهان سامی نژاد بود، زبان سومری رواج یافت. می‎توان فهمید که باز سومری‎ها نیروی خود را به دست آورده بودند… اورانامو، پاتسی‎ اور دولت دیگری از سومر و اکد به وجود آورد، و برج زیگورات که شرح آن گذشت در زمان این خاندان سومری ساخته شد…
باستانشناسی ایران باستان / لویی واندنبرگ / عیسی بهنام
آقای استین… محل قدیمی گور (خور یا اردشیر خوره) را که در حال حاضر فیروزآباد نام دارد دیدن کرد. این شهر به دستور اردشیر، پیش از رسیدن به پادشاهی ساخته شده بود و حصاری دایره‌ای‌شکل داشت. ساختن شهرها در حصار دایراه‌ای‌شکل در زمان اشکانیان بسیار معمول بود. اثر حصار این شهر هنوز روی زمین پیدا است و عبارت است از دو دیوار خشتی که در دوطرف خندقی قرار گرفته در میان شهر تختی ساخته شده و روی تخت ویرانه‌های برجی دیده می‌شود و در کنار برج منار(تربال) یا آتشدانی از سنگ‌های نتراشیده و آهک ساخته شده دیده می‌شود. در طرفین این منار آثار پلکان تاق داری که به صورت مارپیچ تا بالای برج ادامه داشته هویدا است. در آن بالا در هوای آزاد، آتش مقدس را روشن می‌کردند و پرستندگان گرداگرد مناره حضور می‌یافتند. در فاصله تقریبی صدمتر در شمال این منار پرستشگاهی در روی تختگاهی ساخته شده بود که امروز آن را تخته‌ نشین می‌نامند. این بنا عبارت از یک چهارتاقی بوده که در آن آتش مقدس را روشن می‌کرده‌اند و روی صفه‌ای برپا شده بود و فقط روحانیان حق نزدیک شدن به آن را داشتند. یک حوض بزرگ نیز به آن مرتبط بود. در خارج شهر آثار دیگری از ساسانیان موجود است.
در سمت راست، در دوطبقه اسرای جنگی را که زنجیر کرده‌اند جلو می‌آورند و میرغضب‌هایی سر دشمنان را در دست دارند و عده‌ای از سربازان ایرانی عنائم جنگی را بر دوش می‌برند. تمام این نقوش در دو طرف دره شاپور قرار دارد و در بالای کوهی که مجاور این دره است ویرانه‌های یک قلعه قدیمی است که بر تمام شهر مشرف است. در این ویرانه‌ها سه برج بهتر از قسمت‌های دیگر باقی مانده و در این برج‌ها استودان‌هایی وجود دارد و در کنار آن در قسمتی از بدنه کوه که پیشرفتگی دارد حفره‌هایی دیده می‌شود که در آن مردگان، را طبق آیین زردشت قرار می‌داده‌اند.
برج رادکان / منوچهر آریان
برج رادکان، که تصور می‌شد آرامگاه یکی از ایلخانیان است تنها برجی است که توانایی تعیین چهار فصل، سال کبیسه و آغاز نوروز را دارد. میل واژه پارسی است که به عربی می‌شود برج. میل رادکان مشهد هم از لحاظ مهندسی (معماری شگفت) و هم از لحاظ شهرت (آمدن نام در چندین کتاب قدیمی) از میل رادکان استان گلستان بهتر است و هیچ ربطی به آن ندارد. میل رادکان اثر ریاضی دان ، ستاره شناس و دانشمند بزرگ خراسان،حکیم خواجه نصیرالدین توسی است. برج تاریخی رادکان چناران تنها برجی است که توانایی تعیین چهار فصل، سال کبیسه و آغاز نوروز را دارد. «اما مقبره‌ای شمردن برج یک نظریه است که هیچ سندیت عملی برای آن ارایه نشده است. «این برج سند استوار کار علمی خواجه نصیرالدین طوسی منجم بزرگ ایران است، تاریخ منقوش بر کتیبه در برج نیز سال 660 هجری قمری را که همزمان با اتمام ساخت بناهای وابسته به رصد خانه مراغه است نشان می‌دهد.«برج به 12 دیوار خشتی بیرونی با پهنا و بلندی پایه گذاری شده که برج را به 12 بخش 30 درجه ای تقسیم می شود و هر دیواره 30 درجه از زاویه افق را در برمی گیرد، دو در دیوار مقابل هم ساخته شده و بر دیواره 365 ترک نی ستونی وجود دارد که برج را به 36 ترک 10 درجه‌ای تقسیم کرده است.»انتخاب مکان درها، دریچه ها در برج اتفاقی نیست، درها درست در راستای طلوع یلدایی (آغاز زمستان) و غروب آغاز تابستان در پهنه برج ساخته شده است و این برج تنها برجی است که می توان از طریق آن چهار فصل، سال کبیسه و آغاز نوروز را معین کرد.» به گفته این پژوهشگر، متاسفانه امروز واحد اندازه گیری خود را به فراموشی سپرده ایم اما در این برج حتی به این مساله توجه ویژه شده و 36 ترک برج نوعی واحد اندازه‌گیری است.«برج رادکان واقع در مینو دشت استان گلستان هیچ شباهتی به برج رادکان چناران نداشته و فاقد ویژگی های نجومی است.» هویت نجومی برج رادکان هنوز ناشناخته است و کسی نمی تواند بفهمد که چگونه خواجه نصیر الدین توسی این بنا را ساخته است. برج رادکان دارای ویژگی‌هایی است که باعث افتخار ایرانیان بوده و تاکنون علی‌رغم پژوهش های صورت گرفته تنها بخشی از هویت نجومی برج آشکار شده است.
بناهای دوره اسلامی از آغاز تا 1218 شمسی / پاسکال کوست / آتوسا مهرتاش
پل الله وردی خان
بالای این پل برج‌هایی گرد به قطر 3 متر از سنگ‌های تراش‌خورده با چیدمانی نابرابر ساخته شده است. در طرف جنوب شیب ملایمی با 65 متر طول به سمت راست رودخانه می‌رسد. حفاظ آن به دو سنگ‌نشانه ارتشی با نوشته‌های فارسی می‌رسد (تصویر 36).
سلطانیه
مقبره و مسجد اولجایتو زیباترین بناهای موجود در ایرانِ زمان چنگیز خان (مغولان) است. در اینجا تنها از مقبره‌ای که کمتر آسیب دیده صحبت می‌کنیم (تصویر 59)؛ گنبد آن با وجود خرابی بر فراز باقیمانده حصارها به سمت جنوب با ابهتِ تمام سرفراز مانده است. در سمت چپ سربازخانه‌ای با چند برج و بارو و در سمت راست قصر فتحعلی شاه و نیز حدوداً صد خانه کم‌اهمیت قرار دارد.
پرستشگاه زرتشتیان / رشید شهمردان
برج رسکت
در شاهی، دودانگه روستای رسکت در شمال ایران بنای برج رسکت موجود است که از بناهای آغاز قرن پنجم هجری به شمار می‌رود. این برج مدور آجری که دارای گنبد شلجمی‌شکل است شامل تزیینات مقرنس‌کاری و دو رشته کتیبه آجری به خط کوفی و پهلوی نیز می‌باشد. این برج را مدفن یکی از شهریاران آل باوند می‌دانند. مدخل برج در طرف مشرق آن واقع شده. این برج آرامگاه سرمشقی برای سایر برج‌های آرامگاهی گیلان و مازندران در روزگاران بعدی شده است.
دریانوردی ایرانیان / اسماعیل رایین
ولی به موجب نوشته‌های مورخان اسلامی که از هزار سال قبل به جای مانده، از دوران باستان، ایرانیان در خلیج فارس برج‌ها و مناره‌ها‌یی داشته‌اند که شب‌ها بر آن‌ها آتش می‌افروختند تا کشتی‌ها را راهنما باشد.
تاریخ ایران از دوران باستان تا پایان سده هجدهم میلادی / پیگولوسکایا / پطروشفسکی / یاکوبوتسکی / بلنیتسکی / استرویوا / کریم کشاورز
ترقی معماری و نقاشی در ایران بعد از فتوحات اعراب متوقف شد و چون اسلام به سنن دیرین ایرانیان به نظر دشمنی می‌نگریست نقاشی و ترسیم صور را بالکل ممنوع کرد ولی اسلام نتوانست نقاشی را در ایران کاملا نابود سازد و رسم صور بر پارچه‌ها و ظروف و غیره همچنان معمول بود. منابع تاریخی از رسم صور بر دیوار کاخ‌ها به‌ویژه در خراسان در قرن‌های دهم و یازدهم سخن می‌گویند که مع‌الاسف نمونه‌های آن دیگر نابود شده‌اند. بیشتر آثار معماری این دوره که محفوظ مانده‌اند ابنیه‌ی و مساجد و مدارس می‌باشد. محققین این ابنیه را به دو نوع تقسیم می‌کنند. نوع اول که قدیمی‌تر است علی‌الظاهر به وسیله‌ی فاتحان عرب در ایران متداوال شد. این نوع طابق‌النعل بالنعل ‌از لحاظ نقشه و خصوصیات بخش‌های مسجد مانند مساجدی است که اعراب در صدر اسلام در سوریه و مصر و عراق عرب ( قرن هفتم تا دهم میلادی ) بنا کرده‌اند. چه آنجا و چه اینجا و چه در ایران نقشه‌ی مسطح مساجد مزبور یک حیاط مربع یا مربع مستطیل را نشان می‌دهد که در حاشیه‌ی آن طاق‌هایی بر ستون‌ها زده شده و از سمت قبله‌ی آن تالاری ستوندار یا محراب به عرض قرار دارد که متوجه سمت مکه است. این نوع مساجد در ایران عبارتند از مسجد خلیفه مهدی( قرن هشتم میلادی ) در ری( فقط پایه‌ی آن باقی مانده است) و مسجد تاریخانه در دامغان ( قرن نهم میلادی ) مسجد جامع نایین ( قرن دهم میلادی ) و مسجد دماوند ( قرن یازدهم میلادی ).

نوع دیگر از ابنیه‌ی مذهبی وجود دارد که شیوه‌‌ی معماری آن طبق سنن معماری عهد ساسانیان است.
این نوع مساجد عبارت است از بنای کوچک مربع و یا هشت‌گوش، بدون ستون، که گنبدی بر آن قرار دارد و دارای ایوان و محرابی در اندرون است. این نوع مسجد در قرن یازدهم میلادی بیشتر بوده است از آن جمله است مسجد جامع نیریز و گلپایگان و قزوین و اردستان اصفهان و غیره.

مدتی بعد این گونه مساجد با حیاط‌های مربع و یا مربع مستطیل و طاق‌نماها و چهار دروازه‌ی مرتفع طاقدار بنا شد. در قرن یازدهم و دوازدهم میلادی بیشتر طاق‌نماها به شکل بیضی و به‌اصطلاخ طاق رومی بوده.
از ابنیه‌ی غیر مذهبی که به ما رسیده است باید مراقد کنگره‌دار برجی‌شکل را که گنبدهای خیمه‌ای شکل دارند ذکر کرد. جالب نظرترین بنای این نوع مرقد و گنبد قابوس است در گرگان ( آغاز قرن یازدهم میلادی ) . مصاح اصلی ساختمانی ابنیه‌ی مزبور در ایران نیز مانند آسیای میانه آجر پخته بود. ابنیه از داخل و خارج با آجرهای گوناگون پخته و گچبری تزیین می‌گشت.
*تاریخ ایران بر بنیادهای باستانشناسی / ارنست هرتسفلد /  علی اصغر حکمت
قصر اردشیر برقله کوه مرتفعی در نزدیکی فیروزآباد کنونی بر روی یک فلات مسطح واقع است که در اطراف آن پرتگاههای عمودی وجود دارد. این فلات صحن عمده قصر را بوجود می‌آورد که وقتی در اطراف آن دیوارها را ساخته بودند و در پهلوی آن پلکان سنگی بنا شده بود که به دو برج مربع عظیم منتهی می‌شود و به سطح بالاتری می‌رود که درآنجا غرفه‌های تاقی دورادور یک حیاط کوچک بناشده بوده است و از آن‌جا نیز به سطح بالاتری می‌رود که در آن‌جا قلعه اصلی (ارگ) قرار داشته است و آن قلعه عبارت است از یک تاق ضربی که دهنه آن یک پا عرض دارد و پهنای آن به قدر پهنای صحن بزرگ‌ترین کاتدرال‌های ما می‌باشد و در عقب آن تالار تخت قرار داشته که عبارت بوده از یکی اتاق مربع، و بر فراز آن گنبدی رفیع ساخته شده بوده است و بالاخره مجموع آن بنا یک برج مدوری است که یک‌صد پا قطر آن می‌باشد و در جلو ایوان گشاده آن بقایای یک فضای روبازی وجود دارد که در آن‌جا نشیمنگاه یا تخت قرار داشته است و از آن‌جا بخوبی می‌توانسته‌اند به تمام عرصه اطراف نظر اندازند. وقتی که من به اینجا رسیدم، فصل بهار بود و در فراز تنگنای عمیق رودخانه بورازا ابرهای نازک غبارآلودی به نظر میرسید. ولی تاق کسری در تسیفون د رجنب آن یک نمای ساختگی بیش نیست. و در بیرون آن برج مدور برجستگی‌ها و فرورفتگی‌ها به نوبت تکرار شده است و از آن برج پیش آمده جلوقلعه بیرون واقع گشته. سبک معماری و هخامنشی است که دراینجا فقط به صورت تزیین دیواری درآمده است، به این طریق یک اصل معماری صحیح رعایت شده است؛ در حقیقت یک نوع عملی است که به طول زمان و عادت عمومیت حاصل کرده. این برجستگی‌ها در سبک قدیم خود دارای یک کنگره (قرنیز) نبوده است، بلکه مستقیماً با کنگره‌های چهار گوش متصل است و آن را نشان می‌دهد و د رقصر فیروزآباد به صورتی بهتر از ایوان کسری حفظ شده است. هنر ایرانی که در سطح خارجی دیوارهای وسیع نمایان شده درست برابر است با فکر یونانی که به صورت ستون‌سازی یا تاق‌سازی به صورت منظم‌تر و کاملتری وجود داشته. خوشبختانه این اسلوب که در تیسفون انحراف، پیدا کرده ریشه اسلوب اصلی خود را دوباره پدید آورده و در کشور ایران تا عصر معماری اسلامی ادامه یافته است.
تاق بزرگ شلجمی قصر فیروزآباد، در میان دو برج به جلو پیش آمده است. البته این امر منطقی است. زیرا که دیوارهای ضربی را که بایستی در اتاق اصلی به طور عمودی قرار گرفته باشد، حفظ می‌کند و از فشار دائمی روی آن‌ها جلوگیری می‌نماید. در پایین این دیوارها یک ردیف تاق‌چه‌هایی کوچکتر تزیین یافته که هر چه بالاتر می‌رود سطح تاق‌چه‌ها بزرگ‌تر می‌شود. اگر این فرورفتگی‌ها و تاق‌چه‌ها به یک مسافت در دروازه شلجمی، پایان می‌یافت، هرآینه طرح معماری آن کاملاً صحیح بود. دوطرف قصر که هیچ روزنه و دریچه ندارد، همین فرورفتگی‌ها و برجستگی‌های مرتفع که در روی قلعه در قله کوه به عمل آورده‌اند، در آن‌جا نیز به یکدیگر ارتباط دارد.
تاریخ ایران کمبریج جلد چهارم / از اسلام تا سلاجقه / ریچارد نیلسون فرای / حسن انوشه
این ساختمان مسئله‌ای زیبایی شناختی در میان می‌گذارد و آن دانستن چگونگی تطبیق دادن بنای مزبور با سبک عمومی آن روزگار است و من در نتیجه‌‌گیری این فصل بر سر این مسئله باز خواهم گشت. یک مسئله تاریخی نیز درباره مقابر برجی‌شکل وجود دارد که همانا باز نمودن اصل و منشأ شکل آن می‌باشد. این شکل را می‌توان به برج‌های پیروزی دوره‌های اخیر ارتباط داد و بدین ترتیب تنها نمادی شاهانه است که احتمالاً اشاراتی ضمنی به نظام عالم نیز می‌کند. یا می‌توان آن را به آرامگاه‌های زردشتی که از میان رفته‌اند پیوند داد. شماری از ویژگی‌هایی که در کتیبه گنبد قابوس و دیگر بقاع برجی‌شکل دیده می‌شود، نظیر به کار بردن تقویم شمسی نه قمری و استفاده گه گاهی از زبان و خط پهلوی، نظیر اخیر را سخت تأیید می‌کند، اما تا وقتی که ما این همه از نمونه‌های اولیه چنین برج‌هایی بی‌اطلاع باشیم نباید این مطلب را واقعاً ثابت شده انگاشت. اما از دیدگاه نویسنده تاریخ هنر نکته بسیار مهم این است که گنبد قابوس روشن کننده تبدیل گونه‌ای معماری نسبتاً متداول به بنایی یادبود با مقاصد زیبایی شناختی و نمادی است.بنا بر این ما اکنون قبور یاد بودی را بررسی می‌کنیم که تنها و منفرد می‎باشند. تقریباً تمام این مقابر به یکی از این دو گروه تعلق دارند: مقابری که به صورت برج ساخته شده‌اند یا بناهای مکعب شکلی که گنبدی بر بالای آن زده‌اند. گروه نخست بیشتر اختصاص به خراسان و منطقه کوهستانی جنوب دریای خزر دارد، اما وجود بنایی از این دست در ابرقو در جنوب غربی ایران نشان می‌دهد که ساختن مقابر به شکل برج محدود به یک ناحیه تنها نبوده است. بیشترین نمونه‌های متعلق به دوره موضوع بحث ما تنها مرکب از استوانه بلندی است که بامی مخروطی که بر گنبدی نهاده است بالای آن را می‌پوشاند و حاشیه‌ای آرایشی یا طرحی کتیبه‌ای درست در زیر بام مخروطی قرار دارد. تنها استثنا گنبد قابوس است که یکی از شاهکارهای بزرگ معماری ایرانی است. تاریخ بنای این برج سال ۳۹۷ هجری ۷ ـ۱۰۰۶ میلادی می‌باشد و بنا بر این در ایام زندگی قابوس ساخته شده. شاید به همین دلیل بوده که این بنا را قصر می‌خواندند نه قبر، و آشکارا به زمره عمومی یک معماری غیر روحانی جهت کاربردی معلوم تعلق دارد. چنان‌که از داستانی متأخر برمی‌آید، بلندی شگفتی‌آور این بنا که حدود شصت و یک متر می‌شود احتمالاً حاصل کوششی جهت محافظت دائمی از کالبد شاهزاده زیاری بوده است. اما برجسته‌ترین جنبه بنا آن قدر که در ترکیب گیج کننده آن نهفته است در معانی دینی یا نمادی آن نیست. میل قابوس استوانه کم قطر (کمتر از ده متر) است که متناسب بلندی بناست. به جز تناسب‌های میان بلندی و قطر بنا چیزی تازه و بدیع در آن وجود ندارد، اما استوانه، ده پشتیبان گوشه‌‌داربه وجود می‌آورد که نمای ساختمان را به ترکیبی از تعداد زیادی واحدهای قائم تبدیل می‌کند استوانه مبدل به ستاره‌ای می‌گردد، اما ترکیبی تجریدی از خطوط یک‌دست و مناسبات ساده میان عرصه‌های وسیع و روشن نیز می‌باشد. این سیمای بسیار جدید بنا را سادگی آجر ساختمان که کتیبه‌ای و حاشیه آرایشی کوچکی در قسمت فوقانی بنا آن را از هم می‌گسلد نیز تأکید می‌کند. به بیانی دیگر توازن تقریباً کاملی بین مقصود (شکوه شاهانه پس از مرگ) شکل (برج استوانه‌ای به ستاره‌ای مبدل گردید) و مصالح (آجر) به دست آمده است.
این ساختمان مسئله‌ای زیبایی شناختی در میان می‌گذارد و آن دانستن چگونگی تطبیق دادن بنای مزبور با سبک عمومی آن روزگار است و من در نتیجه‌‌گیری این فصل بر سر این مسئله باز خواهم گشت. یک مسئله تاریخی نیز درباره مقابر برجی‌شکل وجود دارد که همانا باز نمودن اصل و منشأ شکل آن می‌باشد. این شکل را می‌توان به برج‌های پیروزی دوره‌های اخیر ارتباط داد و بدین ترتیب تنها نمادی شاهانه است که احتمالاً اشاراتی ضمنی به نظام عالم نیز می‌کند. یا می‌توان آن را به آرامگاه‌های زردشتی که از میان رفته‌اند پیوند داد. شماری از ویژگی‌هایی که در کتیبه گنبد قابوس و دیگر بقاع برجی‌شکل دیده می‌شود، نظیر به کار بردن تقویم شمسی نه قمری و استفاده گه گاهی از زبان و خط پهلوی، نظیر اخیر را سخت تأیید می‌کند، اما تا وقتی که ما این همه از نمونه‌های اولیه چنین برج‌هایی بی‌اطلاع باشیم نباید این مطلب را واقعاً ثابت شده انگاشت. اما از دیدگاه نویسنده تاریخ هنر نکته بسیار مهم این است که گنبد قابوس روشن کننده تبدیل گونه‌ای معماری نسبتاً متداول به بنایی یادبود با مقاصد زیبایی شناختی و نمادی است.
*تاریخ ایران کمبریج / جلد پنجم / از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان / جی آ بویل/ حسن انوشه
و نیز در اصفهان شاهکاری از احتمالاً نخستین گنبدهای ایرانی که به گنبد شمالی مسجد معروف است باقی می‌ماند که احتمالاً در در اصل اتاقی تشریفاتی برای ورود پادشاه به داخل حرم بوده است، اما از این گذشته سده‌های پنجم، ششم، هفتم و هشتم هجری/ یازدهم، دوازدهم، سیزدهم و چهاردهم میلادی شاهد گسترش وسیع مقابر بزرگ نیز بوده که برخی از آن‌ها هم‌چنان مانند گذشته به صورت برج ـ بقعه ساخته می‌شدند، اما سایر این مقابر مربع‌ها یا کثیرالاضلاع‌هایی بودند که گنبدی در بالای آن‌ها برآورده بودند. بیشترین بقعه‌های باقی مانده از سده‎های ششم و هفتم هجری/ دوازدهم و سیزدهم میلادی در ماوراءالنهر و آذربایجان قرار دارند، اما بقاع سده هشتم هجری/ چهاردهم میلادی در سراسر ایران به طور یکسان پراکنده می‌باشند.
. برخی مالیات‌ها، از جمله جزیه را گماشتگان خلیفه وضع و وصول می‌کردند. و نیز نمونه‌هایی وجود دارد که خلیفه برای مرمت برج و باروی شهر بر مردم مالیات بست.
تاریخ ایران کمبریج / دروره صفویان / روبرت هیلن برند
در میان آثار پراکنده دوره شاه اسماعیل یک عمارت دیگر هم در خور تحلیل و بررسی است: بقعه شیخ جبرائیل (پدر شیخ صفی) در کلخوران نزدیک اردبیل. با این‌که این عمارت تاریخ ندارد، ولی همگان بر آنند که از آن اوایل سده دهم / شانزدهم است، چون سبک و تزیین آن به دوره مابعد تیموری تعلق دارد، در حالی‌که مرمت نهایی آن از کارهای شاه عباس اول به تاریخ 1030 / 1620 است. این عمارت را طبیعتاً می‌توان یکی از نخستین محصولات لایقطع علاقه شاهان صفوی به اردبیل دانست که آرامگاه شیخ صفی و متعلقات آن از بازتابهای دیگر این. علاقه در مقام نوعی زیارتگاه سلطنتی بود. در این‌جا شکل و کرد و کار مرقد، هر دو قابل توجه هستند. شکل آن به طور کلی شبیه چهارتاقی‌های عظیم تیموریان در ماوراء النهر مخصوصاً مسجد ـ آرامگاه خواجه احمد یسوی در ترکستان و گور میر است. مع‌هذا اندازه آن کوچکتر از این‌هاست و شکل آن هنوز حالت انتقالی خود را مخصوصاً به لحاظ فقدان انسجام بین آرایش درونی و بیرونی آن، حفظ کرده است. گنبد کاملاً مرمت شده‌ای بر روی ساقه گنبدی بلند، بدون واسطه، بر روی طبقه تحتانی مربع‌شکل و تخت‌بام، نه چندان خوشایند قرار گرفته و ورودیهای تزیینی محوری قوس‌دار و عمیق، جلوه جعبه گون آن را تنظیم و جبران کرده است. این گونه مرقدها که‌های برج‌های مقبره‌ای را گرفته بود، فضای وسیعی برای زیارتگاه‌ها تدارک می‌‌دید. این انتقال قطعی از یادبودهای مجلل غیر مذهبی پیشتر در آرایش تدفینی شاه اسماعیل در زیارتگاه اردبیل چهره نموده بود. شاه اسماعیل با پیروی از سنت تاریخ میانه یک برج استوانه‌ای گنبددار برای مقبره خود ساخت، ولی این بنا نه تنها کوچک بود، بلکه با دوری از یک جای مستقل و آزاد، همه ویژگیهای ظاهری خود را جلوه گر می‌‌ساخت. این بنا که در میان عمارات بزرگ‌تر محصور شده، آشکارا وصله‌ای ناجور است. یعنی نوعی از معماری سنتی که با طرح تازه‌ای اجرا شده است. بیشتر شاهان بعدی صفوی در اماکن مقدسه کهن دفن شدند و قبر آن‌ها بیشتر شبیه یک تابوت سنگی حجاری شده و منقوش است تا عمارت.
تاریخ تمدن هخامنشی / جلد دوم / علی سامی
زیگورات برج‌های مطبق و مرتفعی بوده‌اند که اولین‌بار سومریان برای انلیل خدای خدایان بنا کردند و چون ساختن مناره و برج به صورتی در قرون قبلی رواج داشت، برای سومری‌ها میسر نبود، برج‌های خود را چند طبقه که اغلب هفت سطحه دارند، ساختند. هر طبقه از طبقه زیرین کم‌سطح‌تر بود و توسط پلکان مارپیچی یا سطح موربی دورتادور بنا می‌گشتند و به سطحه‌ها و بالای زیگورات می‌رفتند. ارتفاع زیاد این قسم پرستشگاه‌ها را این‌طور توجیه کرده‌اند که چون سومری‌ها معتقد بودند سین رب النوع ماه درون قایقی نشسته و در آسمان‌ها در جولان است، برای عبادت، قربانی کردن و اجرای سایر مراسم مذهبی و دسترسی به آن باید به قسمت‌های مرتفع رفت، از این رو پرستشگاه را هرقدر که می‌توانستند مرتفع‌تر از سطح زمین می‌ساختند.
تاریخ خوی  ( سیر تحولات اجتماعی و فرهنگی شهرهای ایران در طی قرون) / محمد امین ریاحی
عسکرهای زخمی عثمانی که در شهر مانده بودند به مسئولان دفاع شهر پیغام دادند که ما می‌دانیم اگر ارمنی‌ها شهر را بگیرند ما را قطعه‌قطعه خواهند کرد و چون تفنگ داریم پس ما را هم به برج‌ها ببرید تا بجنگیم. یکی را بالای برج دروازه خیابان بردند و به خواست او یک لنگه کاه زیرش ریختند. او دراز کشید و مشغول تیراندازی شد. یادداشت‌های روزانه ملامحمد جعفر خویی نوشته است دوساعت به غروب مانده چند سالدات روس به بام چهارسو آمدند و از طرف دروازه خیابان تا بندر حاجی امیرتومان به چهارسو گلوله‌انداختند. عده‌ای از اهل بازار گریختند. بازار خالی ماند. سالدات‌ها به چهارسو آمدند و از دروازه خیابان تا بندر مذکور دکان‌ها را غارت کردند.
تاریخ خوی / مهدی آقاسی
بنای این برج‌ها به روایت یک تاجر گمنام اروپایی از شاه اسماعیل است که به دستور او در مدخل کاخ زمستانی او ساخته شده ولی در باره کاخ که این تاجر آن را مقر زمستانی شاه اعماعیل قلمداد کرده به نظر می‌رسد که از شاه اسماعیل بنا شد زیرا اشتغالات جنگی و لشکری که معمولاً هر مؤسس سلسله با آن دست به گریبان است به او فرصت ساختن بنایی به آن عظمت را نمی‌دهد.
به گمان نگارنده اساس این عمارت از پادشاهان آق قویونلو و قرا قویونلو بوده که غالباً فصل زمستان را در خوی نشیمن داشتند و بعد از ایشان شاه اسماعیل در سالهای اولیه سلطنت آن را مقر زمستانی خود قرار داده است ولی برج‌ها را به دستور او به نحوی که سابقا گذشت در مدخل این کاخ بنا کرده‌اند وقید این جمله «اطراف او را باغشاه گویند» مؤید نظر نگارنده و صاحب سفرنامه فوق الذکر درباره انتساب برج‌های مزبور به شاه اسماعیل می‌باشد زیرا معلوم میدارد که بنای مزبور زمانی شاه نشین و یا از طرف شاهی ساختمان گردیده است.
مثل این‌که ژاک دوموریه منشی سر گر اوزلی سفیر انگلیس در ایران در زمان فتحعلیشاه این سفرنامه را دیده و مطالعه کرده است و در باره این برج‌ها به این نحو در سفر نامه خود (مجله یغما سال ۱۳۳۷ شماره یک ص ۱۱) یاد می‌کند. «بعداز ظهر یکی از روز‌های اوایل ژوئن بدیدن «کله منار» رفتیم که به فرمان شاه اسماعیل اول بیاد بود شکاری که فقط در یک روز انجام گرفته برپا شده است می‌گویند کله‌ها و شاخهای دسته عظیمی از بزهای کوهی را که در یک روز شکار کرده‌اند در ردیف‌های به هم فشرده‌ای در سرتاسر این دو منار نصب کرده‌اند و اشخاصی که از زود باوری بر کنار ند اطمینان دارند که این همه شاخ و کله محصول یک ساله او است. این دومنار به طور محسوس وضع قائم خود را از دست داده‌اند و نخستین زلزله موجب سقوط و ویرانی آن‌ها خواهد شد».
تاریخ قومس / عبدالرفیع حقیقت
برج چهل دختر سمنان
در سمت جنوب خیابان شرقی و غربی سمنان به محلات ثلاث (کوشمغان ـ زاوغان ـ کدیور) بین محله‌های کوشمغان و زاوغان نزدیک بقعه اشرف و علوی برج بسیار کهنه و قدیمی وجود دارد که از خشت خام بنا گردیده و به نام چهل دختر معروف می‌باشد.
مردم سمنان بنای این برج را به چهل دختر که برای خدمت در آتشکده گمارده شده بودند نسبت می‌دهند، ولی قدر مسلم این برج از آثار دوران قبل از اسلام است و با توجه به محله‌های کوشمغان (کوشک مغان) و زاوغان (زاویه مغان) که در نزدیکی این برج واقع‌اند. برج مذکور در این تألیف قلعه‌های دیگری هم در سمنان و اطراف آن می‌باشد که در تاریخ سمنان تألیف نگارنده به طور مشروح درج شده است و اسامی آن‌ها به شرح زیر است:
قلعه آتشگاه، قلعه کهن دژ یا کهنه دز (گنبدزه)، قلعه جنبدان (گنبدان)، نارنج قلعه (نارین قلعه) قلعه شهمیرزاد که فقط دو برج سنگی آن بر روی کوه شمالی این قصبه باقی‌مانده است. قلعه رضا‌ آباد سنگسر ـ قلعه سنگسر ـ قلعه طالب  آباد سنگسر ـ قلعه تقی آباد و نوکلاته ـ قلعه برکه (برلوکه)، کافر قلعه گل رودبار، قلعه آب گرم ـ قلعه نوک.
پیر علمدار
در شمال شرقی شهر دامغان تقریباً در نزدیکی و مشرق مسجد جامع گنبد برج مانند مدور و زیبایی از آجر وجود دارد که به نام پیر علمدار معروف است. بلندی برج مذکور تقریباً 13 متر می‌باشد، ولی این بنا آرامگاه محمدبن ابراهیم پدر ابوحرب بختیار ممدوح منوچهری دامغانی و حاکم ایالت قومس در زمان سلطان مسعود غزنوی است که به دستور وی ساخته شده و در سال 417 هجری (1206 میلادی) ساختمان آن به اتمام رسیده است.
قطر داخلی این برج 67/4 متر می‌باشد و داخل بقعه ساده است و سوای قبر محمدبن ابراهیم که طول و عرض و ارتفاع آن به ترتیب205 ـ 105 ـ 125 سانتی‌متر و از گچ ساخته شده چیز دیگری در آن‌جا مشاهده نشده.
برج چهل دختر دامغان
در مغرب شهر دامغان پشت بقعه امامزاده جعفر و کنار جاده دامغان به سمنان برج آجری جالب توجهی وجود دارد، که به نام چهل دختر معروف می‌باشد، ارتفاع برج مذکور تقریباً 15 متر و محیط خارجی آن 23 متر و قطر داخلی آن 5/5 متر است. این برج که تقریباً به سبک برج طغرل ری و میل رادکان بنا شد در سال 446 هجری (1054 میلادی) به امر ابوشجاع اصفهانی ساخته شده است.
برج مهماندوست
در جنوب قریه مهماندوست دامغان برجی شبیه برج طغرل شهر ری برپاست که قسمتی از ساختمان آن برج خراب شده ولی قسمت باقی‌مانده قدمت آن را تأیید می‌نماید، مؤلف مطلع الشمس برج جنوب مهماندوست را اینطور توصیف نموده است: برجی بسیار معتبر از قدیم مثل برج طغرل بیگ ری و میل رادکان در جنوب مهماندوست و مغرب مایل به شمال امام آباد دیده می‌شود که دور دایره آن از خارج 34 ذرع و قطر آن از داخل 20/7 متر است این برج دوازده ترک دارد که یکی از ترک‌ها مدخل است و عرض هر ترکی 23/1 متر و بعد از ده ذرع و نیم ارتفاع سه فقره مقرنس از آجر به وضع‌های بسیار خوب انیق ساخته شده و پس از آن کتبیه‌ای است به عرض سه چهار یک به خط کوفی و بالای آن کتیبه دیگری است به خط بنایی و از آن به بعد گنبد مخروطی شروع می‌شود اما فعلاً گنبد آن خراب و آنچه باقی است به ارتفاع چهارده ذرع می‌باشد، در برج رو به جنوب و یک قبر آجری در وسط و دو قبر دیگر سنگ چین در داخل برج دیده می‌شود، گویند این برج مزار امامزاده قاسم از اولاد حضرت موسی بن جعفر(ع) می‌باشد ولی ساختمان آن به مقبره شباهت ندارد. دیگر از بناهای قابل ذکر دامغان رباط شاه عباسی است که در نزدیکی بقعه امامزاده جعفر قرار گرفته، رباط شاه عباسی دامغان مطابق کتیبه ان در سال 1091 هجری زمان شاه سلیمان صفوی ساخته شده است.
برج کاشانه بسطام
در جنوب قصبه بسطام و همچنین جنوب شرقی مسجد جامع برج بلند و زیبایی وجود دارد که به نام کاشانه معروف می‌باشد.
ارتفاع برج مذکور از داخل 24 متر و از بیرون به ارتفاع تقریبی 20 متر و شکل خارجی کثیرالاضلاع منتظم سی‌ضلعی است در بالای برج دو حاشیه از آجرهای بزرگ وجود دارد که بر روی آن مطالبی نوشته شده است، در ضلع جنوب غربی این برج بر روی یک آجر کلمه بسم الله الرحمن الرحیم با خط ثلث بسیار جلی خوانده می‌شود.
به طوری که مشاهده می‌شود به مرور زمان سقف برج مذکور فرو ریخته بوده و در دوره‌های بعد نسبت به تعمیر آن اقدام شده است زیرا آجرهایی که در قسمت بالای این برج به کار رفته با آجرهای ساختمان برج فرق دارد، ثانیاً بند کشی‌های پایین برج بسیار استادانه و ظریف است از تاریخ بنای این برج اطلاع صحیحی در دست نیست اهالی بسطام گویند که این برج آتشکده زردشتیان قبل از اسلام بوده است، برخی از مستشرقین از جمله مسیو گدار بر این عقیده است که این بنا از آثار غازان خان مغول است و اسم اصلی آن غازانه بوده و به مرور زمان و بدون توجه به اصل آن کاشانه نامیده شده است.
با توجه به مطالب تکلمه جغرافیای تاریخی در این تألیف بعید به نظر نمی‌رسد که این ساختمان آتشکده شهر بسطام بوده باشد.
در حال حاضر در وسط این برج چاه بسیار عمیقی وجود دارد و راه صعود به بالای بام آن از داخل ساختمان می‌باشد که باید از پله‌های بسیار کوچک و راهرو تاریکی عبور کرد. به نظر نگارنده در دوره‌های بعد از اسلام از این برج برای دیدبانی قصبه بسطام استفاده می‌شده است، حدس دیگر این‌که باتوجه به اسلوب ساختمان و آثار دیگر، این ساختمان به رصد خانه بیشتر شبیه است.
تاریخ مازندران / اسماعیل مهجوری
لاجیم
اسپهبد شهریار باوند پسر دارا به سال 397 در زندان قابوس وشمگیر جان سپرد و اسپهبد شهریار پسر شروین هم به استناد عبارت جلد اول تاریخ ابن اسفندیار باید در چهارصد هجری از نودمین سال زندگی هم گذشته باشد. بر سطح فوقانی برج لاجیم کتیبه‌ای است به خط کوفی که به استناد نوشته کتاب باستان‌شناسی آندره گدار به نام شهریاربن العباس بن شهریار است بنا بر این نمی‌توان درست قضاوت نمود.
گنبد کاووس
شهر قدیم گرگان (گنبد قابوس) که امروز از آن جز ویرانه نشانی نیست روزی پایتخت قابوس وشمگیر بود و باغ ملی شهر کنونی سربازخانه آن پادشاه دانشمند بود. قابوس برای احتیاط از دستبرد همسایه (دولت خوارزم) سپاه بزرگ در پایتخت آماده داشت. در کنار باغ ملی بر روی تپه بلند برجی است بسیار زیبا و باشکوه که هر بیننده محو تماشای آن می‌شود. آجرهایی که در آن به کار رفت از خاک گلشن بود (که خاک ساروجی ست) و آن خاک با استران از دامنه کوه مینودشت آورده می‌شد. معماران زبردست و کارگران برای ساختن آن برج ده‌ضلعی پنج سال کار کردند. بلندی برج از سطح تپه 50 متر که 32 متر آن از پای برج تا قاعده بالا هرم ناقص می‌باشد و از آغاز مخروط تا نوک آن 18 متر است. این برج گور قابوس پسر وشمگیر شمس المعالی است که به سرپرستی او بنا شد.
لاجیم و رسکت و رادکان
باید دانست که در رشته کوهستانی طبرستان از محل مهنه دماوند تا چمنزار ساور، بخش کردکوی استرآباد (گرگان) چهار گنبد پایدار است که اذهان اهل اطلاع را به حوادث چهارصد هجری مازندران توجه می‌دهد. این چهار برج آرامگاه اسپهبدان است که روزی خود و نیاکانشان قدرت و سلطنت داشتند ولی دست ستیزه‌کار روزگار آنان را قلعه‌نشین کرده کم‌کم از کار انداخت و در شکم خاکشان نهاد. مردم که در گرد و بر این گنبد‌ها می‌زیند از نادانی به آثار باستانی محل خود علاقه نشان نمی‌دهند و دزدان بی‌سروسامان هم در اندیشه یافتن گنج رایگان، بنیان این آثار باستانی را از پی درآورده یا زخمی کردند. شک نیست که آثار باستانی مازندران بیش از این‌ها بود که اکنون مجسم است ولی به دست حوادث روزگار و یا مردم بی‌بندوبار ویران شده است. برج لاجیم و رسکت تا شهر ساری نزدیک به 24 و 48 کیلومتر راه است و برج رادکان در دامنه کوه و محل چمنزار ساور و دهکده رادکان جای دارد و به بخش چهاردانگه شهریاری حوزه شهرستان بهشهر و دهستان چهارده کلاته تابع شهرستان دامغان نزدیک است وسرچشمه رود نکای مازندران از بستر آن دره می‌گذرد. برخی از مورخان ایرانی به ویژه بعضی از مستشرقین در کشف این اسرار نهانی به اندازه توانایی خود کوشیدند وآنچه دانستند در گنج‌خانه کتاب نهادند.
تحلیل معماری مساجد ایران / رضا شاطریان
شیوه رازی
از قرن چهارم هجری قمری، نفوذ هنر اشکانی و ساسانی در کار ساختمان مساجد فزونی یافت. در دوران آل زیار شکل حقیقی خود را باز یافت. از این پس، ایوان و گنبد که ساخت آن از دوران اشکانی آغاز شده و در دوران ساسانی رواج یافته بود، به صورت اجزای جداناشدنی بدنه مساجد درآمد. در این دوران، با برداشتن ردیف‌هایی از ستون شبستان‌ها، ایوان و گنبد ساخته می‌شود و مساجد شبستانی به ایوانی بدل شده و سرانجام در اواخر قرن پنجم هجری قمری و اوایل قرن شش هجری قمری، در دوران سلجوقی، مساجد چهارایوانی پدید می‌آیند. این گونه مساجد عبارت‌اند از یک حیاط مرکزی با شبستان‌هایی گرداگرد آن. در میان هر شبستان در چهار طرف مسجد، چهار ایوان قرار دارد و پشت ایوان جنوبی، پوششی گنبدی به چشم می‌خورد. طریق ساخت این بناها، که از شهر ری (راز) آغاز می‌شود، به شیوه رازی معروف است. در این تعداد، «برج‌مقبره‌ها» و «میل‌مناره‌ها» از تعداد مساجد فزونی گرفت.
بناهای شیوه رازی
مقبره امیر اسماعیل سامانی در بخارا. گنبد سرخ مراغه، مقبره امیرارسلان جاذب در مشهد. برج رسکت در سواد کوه مازندران. برج لاجیم در مازندران. برج رادکان در گرگان. برج مهماندوست در دامغان. برج طغرل در شهر ری. برج علاءالدین تکش در ورامین. برج مقبره‌های خرقان در قزوین. گنبد قابوس در گرگان. مسجد برسیان در اصفهان. مسجد جامع اردستان. مسجد جامع کبیر قزوین. رباط شرف (کاروانسرای شرف) در سرخس.مسجد جامع گلپایگان. مسجد جامع اصفهان (عتیق اصفهان). گنبد علویان در همدان. پل شهرستان در اصفهان. حرم حضرت عبدالعظیم.
دوره قبل از اسلام
در حفاری‌های تپه حسنلو، سه بنای عظیم کشف شد که تمام آن‌ها با نقشه‌ای یکسان درست شده بودند. این بناها به 1000ـ800 سال قبل از میلاد مسیح برمی‌گردند.
تمام آن‌ها دارای دروازه ورودی، حیاط سنگ فرش شده، اتاق‌ها و انبار بوده‌اند. در معماری تپه حسنلو، ساختمان‌ها به نظر از چوب بنا شده‌اند؛ مربع و به صورت برج با پایه‌های چوبی که بدون برش به صورتی عمودی از آن‌ها به عنوان پایه و ستون استفاده شده بود. یکی از اتاق‌ها به صورتی سنگ فرش شده با خشت خام کشف شد. نکته جالب توجه این‌که اتاقی دیگر را که به عنوان آشپزخانه از آن استفاده می‌شده دارای جاهای مخصوص با شومینه دور آن‌ها بود.
تزیینات وابسته به معماری ایران دوره اسلامی / محمد یوسف کیانی
مقرنس
برج طغرل (قرن ۶ هجری) و گنبد علی در ابرقو (قرن ۵ هجری) دارای مقرنس‌هایی از دسته اول بوده و کاملاً از آجر ساخته شده‌اند. از دیگر بناهای شاخص، منار ساربان در اصفهان (قرن 6 هجری) که دارای دو رشته مقرنس آجری است همچنین گوشواره گنبد نظام الملک در مسجد جامع اصفهان که با مقرنس آجری مزین شده است. به طور کلی پیش‌آهنگ مقرنس‌کاری آجری و تحولات آن را در معماری اسلامی ایران، قرن چهارم هجری می‌دانند. اما دوره درخشان به کارگیری آجر و تزیینات مربوط به آن در کلیه سطوح و عناصر تشکیل دهند و معماری، مربوط به دو قرن ۵ و ۶ هجری می‌باشد.
از دیگر موارد تزیینات آجری در دوران شکوفایی آن، نماسازی و به کارگیری انواع ترکیبات این عنصر در چارچوب و قالب یک هندسه بسیار ساده ولی غنی می‌باشد از نمونه‌های منحصر به فرد و به جای مانده برج‌های خرقان در نزدیکی قزوین و برج شبلی در دماوند بوده که هر سه آن با نقشه هشت‌ضلعی ساخته شده‌اند. دیوارها و نقوش تزیینی این بناها و به طور کلی هر وجه از نماهای آن کاملاً با یکدیگر متفاوت است.
سفیر زیبا / ایون گرس / علی اصغر سیدی
پل اللهوردیخان
اعضای هیئت از روی پل فوق العاده زیبایی که اللهوردیخان، در زمان شاه عباس، روی رودخانه زاینده‌رود زده است و این پل به نام بانی‌اش معروف است، به آن سوی رود گذشتند. در کنار این پل جایگاه قلعه مانندی با هشت برج کوچک قرار داشت. روی در قلعه، تصویر شیر و خورشید (علامت ایران) نقش شده بود. این پل روی سی و چهار پایه مستحکم، استوار بود. و به جای دیواره یک‌پارچه، چندین تاق دو طبقه با دهانه بیضی شکل روی پل ساخته بودند، که مردم هم از هوای خنک این تاق‌ها استفاده می‌کردند و هم می‌توانستند از آن‌جا جوش و خروش امواج را راحت تماشا کنند. دور شهر را با دیوارهایی به طول بیست میل حصار کشیده بودند و هشت دروازه، با درهایی که لنگه هر کدام از ورقه آهن ساخته شده بود، تنها راه ورود به اصفهان بود. اما این دروازه‌ها هیچ وقت بسته نمی‌شد.
سیر تحول معماری ایران / غلامرضا نعیما
دامغان برج مهمان دوست (مقبره‌های ترکدار)
این برج که به مناسبت نزدیکی‌اش با ده مهماندوست به این نام خوانده می‌شود و نام‌های دیگری مثل برج طغرل مهماندوست و برج معصوم‌زاده نیز خوانده می‌شود این برج زیبا در زمینی مسطح و صاف بنا شده به طوری که از مسافت‌های دور به خوبی دیده می‌شود. بلندی برج تقریباً 5/14 متر و قطر داخلی آن 7 متر و محیط خارجی آن در حدود 30 متر است. معماری خارجی برج دایره‌شکل و بدنه آن شبیه به برج طغرل در شهر ری است. دارای 10 ترک منظم با پایه‌های مثلثی است، که این پایه‎‌ها بر روی قاعده مدوری به بلندی یک متر بنا شده‌اند.
ترکیب منظم پایه‌ها، بدنه برج را به شکل یک منشور قائم به اضلاع دوازده‌گانه نمایش می‌دهد. فواصل بین ترک‌ها را سطوح کم قوسی پر می‌کند که این قوس‌ها نسبت به شیارها یا ترک‌های جانبی عقب‌تر واقع شده و در نتیجه ترک‌ها در بدنه برج به شکل جرزهایی درآمده‌اند که تاق‌نماهای جانبی دربر گرفته‌اند.
تأثیر گنبد قابوس در مورد ترک‌ها و تأثیر مقبره‌های دیگر، در تزیینات بنای برج مؤثر بوده است.
معماری داخل برج: نقشه داخل برج دایره و بدنه آن استوانه‌شکل و آجری است. سقف داخلی آن فرو ریخته و در حال حاضر بدون سقف و پوشش است.
تاریخ بنای برج، بنا به کتیبه موجود در قسمت بالای برج به سال 490 هجری قمری به دستور رئیس ابوجعفربن علی مهماندوست ساخته شده است و معمار آن هم ابراهیم فرزند ادریس بیاسی می‌باشد.
شیراز ـ ارگ کریم‌خانی
این ساختمان، قصر سلطنتی و اندرونی زندیه بوده و شبیه یک قلعه آجری با دیوارهای بلند است که در چهار زاویه آن چهار برج ساخته شده است. ارگ کریم‌خانی محل زندگی کریم خان بود و طرحی چهارایوانی دارد که در گوشه‌ها چهار اتاق قرار گرفته بود. نماهای بیرون این ارگ، نقش و نگارهای آجری دارد درحالی که سردر ورودی آن دارای تزیینات کاشی‌کاری ودر داخل آن نیز کاشی‌کاری دارد و اتاق‌ها نیز با نقاشی‌های زیبا آراسته شده‌اند. این تزیین نشانی از درونگرایی می‌باشد. در وسط حیاط ارگ، یک حوض طولی بزرگ (غربی ـ شرقی) قرار دارد و سه حوض دیگر در شمال و غرب و جنوب ارگ و در مقابل ایوان‌ها قرار گرفته‌اند.
قلاع و استحکامات نظامی / کاظم ملازاده / مریم محمدی
تخت سلیمان
در دوره ساسانی نیز شاهد پیشرفت و گسترش معماری نظامی و تدافعی هستیم که نمونه‌های برجسته آن تخت سلیمان تکاب و قلعه دختر فیروزآباد می‌باشد. تخت سلیمان بر روی صفه‌های طبیعی و رسوبی و در اطراف دریاچه‌ای ژرف و زیبا به ابعاد ۴۰۰x۲۰۰ متر ساخته شده و دارای حصاری مستحکم با ۳۸ برج مدور دفاعی است (تصویرش ۱۵ـ۱۳)، نمای این حصار با سنگ‌های تراشیده و با استادی تمام کار شده است. در میانه اطلاع شمالی و جنوبی این حصار دروازه‌هایی با تاق بیضوی قرار گرفته‌است. محوطه تخت سلیمان محل مهم‌ترین آتشکده زمان ساسانی یعنی آتشکده آذرگشنسب بوده است. بر فراز ارتفاعات مشرف به تخت سلیمان بقایای قلعه‌ای دیگر از دوره ساسانی برجای مانده‌است. محوطه باستانی تخت سلیمان در دوره اسلامی و به ویژه دوره آباقاخان مغول بازسازی و مورد استفاده قرار میگیرد. قلعه دختر فیروزآباد نیز با معماری و طراحی ممتازی بر بالای صخره مشرف به تنگه مهم و ارتباطی فیروزآباد قرار گرفته و توسط اردشیر اول، بنیانگذار امپراتوری ساسانی ساخته شده است (تصویر ش۱۸ـ۱۶)
در دوره قاجاریه نیز شاهد ساخت قلاع بسیاری هستیم؛ به ویژه قلاعی که توسط حاکمان و سران محلی ساخته شده و به عنوان محل زندگی از آن‌ها استفاده می‌شده است. در این دوره به جهت ضعف دولت مرکزی تعدادی از قلاع و استحکامات نظامی به پایگاه و پناهگاه باغیان، متمردین، و… تبدیل می‌شود(هرچند چنین مواردی در دوره‌های قبل نیز وجود داشته است). در این دوره تعدادی از شهرها با برج و بارو محصور شده و ارگ‌های حکومتی با معماری خاص خود و دروازه‌هایی که تعدادی از آن‌ها برجای مانده‌اند، ساخته می‌شوند. دروازه‌های ساخته شده در این دوره، در کنار کارکرد اصلی، جنبه‌ای تزیینی و نمادی پیدا می‌کنند. دروازه تهران، دروازه ارگ سمنان و دروازه‌های قزوین (تصاویرش ۳۳ـ۲۲۲) از این جمله‌اند. در دوره قاجار همچنین با کمک مشاوران اروپانی و به تقلید از انواع اروپایی تعدادی قلعه و حصار شهری ساخته می‌شود؛ برج و باروی شهر خوی و قلعه کهنه کرمانشاه (نقشه‌های ش ۵ و ۳۰۱) که امروزه از میان رفته‌اند، از نمونه‌های خوب این دسته‌اند.
دیوار دربند که امروزه بیرون از مرزهای سیاسی ایران و در خاک جمهوری آذربایجان قرار گرفته، در حد فاصل دریای خزر و ارتفاعات شرقی کوههای قفقاز کشیده شده و تنگه و گذرگاه مهم ارتباطی شمال و جنوب را مسدود می‌کرده است. این دیوار به مناسبت دروازه‌ای که برای عبور و مرور در آن تعبیه شده بود، دربند و دروازه نیز خوانده می‌شده است. در منابع اسلامی گاه از آن به عنوان سد ذوالقرنین، سد سکندر و سد یاجوج و ماجوج نیز باد شده است (همان، صص ۱۴ـ۱۱۲). تاریخ بنای اولیه این دیوار مشخص نیست اما با توجه به شواهد و قرائن موجود می‌توان آن را از ساخته‌های اوایل دوره هخامنشی و احتمالاً کوروش کبیر دانست. این دیوار در دوره باستان مانع مهمی در برابر هجوم اقوام بیابانگرد به داخل سرزمین ایران محسوب می‌شده و توسط قلعه و سپاهیان زبده محافظت می‌شده است. عنایت الله رضا در خصوص این دیوار می‌نویسد: «استحکامات دربند، دیوار سنگی بسیار بلندی بود که به درازای چهل کیلومتر از کوهستان تا کرانه دریای خزر امتداد داشت و خط دفاعی بسیار مستحکمی در برابر سواران مهاجم دشمن به شمار می‌رفت. این دیوار که از تخته سنگ‌های بسیار بزرگ ساخته شده بود ۱۸ تا ۲۰ متر ارتفاع داشته و سی برج بر فراز این دیوار قرار گرفته بود. دیوار سه دروازه آهنی داشت که یک دروازه آن به دریا گشوده می‌شد.»
منجنیق روان و عراده بکروی و عراده گردان و عراده خفته و عراده روان
مهاجمین از راه گرفتن و سوزاندن درها با شکستن آن‌ها به وسیله فیل‌ها، با رخنه کردن در دیوارها با نقب زدن و خراب کردن دیوارها می‌توانستند به دژ دست پیدا کنند. برای این کار ابتدا مجبور بودند خندق دژها را با هیمه و خاشاک پر کنند تا بتوانند وسایل رخنه کردن به دیوار را به پای یاری برسانند. محفظه‌هایی با الوار قطور درست می‌کردند و کارگران را در سایه آن به پای دیوارها می‌رساندند. ضمنا نقب‌چیان از فواصل دورتر نقب می‌زدند و به زیر بارو می‌رسیدند و بارو را بر سر چوب می‌گرفتند و به کار خویش خاتمه می‌دادند، یعنی با آتش دادن چوب‌ها بارو یا برج دژ را خراب می‌ساختند و راهی برای بالا رفتن درست می‌کردند. نقب چیان گاهی نیز راهی برای ورود به دز حفر می‌کردند و سربازان شبانه به دژ وارد می‌شدند و با زدن دهل و کرنا و تولید رعب و وحشت ورود خود را اعلان می‌کردند و پس از جنگ دژ را می‌گرفتند.
قلعه فلک الافلاک
قلعه فلک الافلاک در گذشته ۱۲ برج دفاعی داشته که در بازسازی‌های دوره قاجار به ۸ برج تقلیل پیدا کرده است. امروزه خیابان غربی قلعه هنوز به نام دوازده برجی مشهور است.
نقشه قلعه فلک الافلاک با مساحتی در حدود ۵۳۰۰ متر مربع، متناسب با شکل تبه زیرین صورت گرفته و از نظم هندسی خاصی تبعیت نمی‌کنند (نقشه ش ۲۰۸) و تقریباً به صورت هشت‌ضلعی نامنظم است. بنا دارای حصاری است با هشت برج مستحکم و به ابعاد مختلف. بلندترین نقطه دیوار این قلعه از سطح زمین به 5/22 متر می‌رسد. ورودی بنا در جبهه شمالی و در بدنه برج جنوب غربی تعبیه شده است. عرض این ورودی ۲ / ۱۰ و ارتفاع آن ۲ متر است. این ورودی به یک راهرو سرپوشیده منتهی می‌شود. داخل برج سمت غربی ورودی، در اتاق و در شرق آن یک اتاق ساخته‌اند. راهرو مذکور با شیب ملایمی و پس از گردشی به سمت شرق به اولین صحن قلعه راه پیدا می‌کند. در گذشته قلعه تنها یک صحن وسیع داشته که با ساخت ردیفی متشکل از چند اتاق در میانه صحن اولیه، آن را به دو قسمت تقسیم کرده‌اند، و بدین ترتیب یک بخش بیرونی و یک بخش اندرونی شکل گرفته‌است.
مصالح مورد استفاده در بنای قلعه فلک الافلاک آجر، سنگ و ملات گچ و آهک است. بنای قبلی قلعه ظاهراً دارای بارویی دو لایه و خشتی با ۲ برج دفاعی بوده که بیشتر به سمت غرب گسترش داشته‌است. از بقایای برج‌های دوازده گانه و باروی خشتی قبلی، بقایای دو برج در محوطه بیرونی و شمالغرب و جنوب شرق قلعه فعلی قابل مشاهده‌است.
قلعه رودخان
قلعه رودخان به مساحت تقریبی ۵۰۰۰ متر مربع دارای بارویی به طول ۱۵۵۰ متر است که متناسب با پستی و بلندی‌های تپه شکل گرفته است. فرم کلی قلعه به شکل نامنظم است و از دو بخش شرقی و غربی تشکیل می‌شود. تمامی این دو بخش توسط برج و بارو محصور شده‌اند. در این قلعه در کل ۴۲ برج دفاعی و دیده بانی وجود دارد که به اشکال و ابعاد مختلف ساخته شده‌اند. مصالح مورد استفاده در برج و بارو از سنگ و آجر است. وجود دوره‌های تعمیرانی از شیوه ساخت و مصالح مورد استفاده مشخص می‌شود.
دروازه ورودی قلعه در ضلع شمالی آن قرار دارد و با دو برج مستحکم مدور حفاظت می‌شود. در طرفین این دروازه دو سکو از سنگ لاشه به ارتفاع 5 / 1 متر ساخته شده است، عرض دروازه 60/2 متر و ارتفاع آن تا نوک قوس تاق، 5 / 3 متر است. این دروازه با درگاه با تاقی جناغی مسقف شده است. بعد از دروازه و در جانب چپ آن چند پله سنگی وجود دارد که به پشت بام سردر راه پیدا می‌کند.
در بنای قلعه رودخان از سنگ‌های لاشه و در مواردی تراشیده، آجر و نیز تیرهای چوبی استفاده کرده‌اند. از آجر برای نیمه فوقانی برج و باروها و نیز برای بنای ساختمان‌های داخلی به ویژه پوشش‌های تاقی استفاده کرده‌اند. از سنگ‌های تراشیده نیز برای دروازه‌ها و نقاط مهم استفاده نموده‌اند. طبقات اول برج‌ها و واحدهای مسکونی و پوشش در و پنجره نیز در مواردی به کمک تیرهای چوبی صورت گرفته‌است.
برج و باروی خوی
برج و باروی خوی متأسفانه به دلیل گسترش شهر هیچ‌گونه آثاری برجای نمانده اما تاریخچه آن و نیز نقشه ارزشمند شهر و برج و باروی آن، که در دوره قاجار و توسط روس‌ها کشیده شده، برجای مانده و در کتاب «تاریخ خوی، تألیف محمدامین ریاحی آمده است (نقشه ش ۵۱)، دروازه خیابان مورد اشاره در نقشه و ضلع جنوبی شهر ظاهراً همین دروازه سنگی است. برج و باروی شهر خوی از نظر طراحی و ساخت شباهت بسیاری به نقشه قلعه کهنه کرمانشاه دارد(نقشه ش ۳۰۱). بر اساس متون تاریخی نقشه برج و باروی خوی توسط مهندسان فرانسوی تهیه و توسط معماران ایرانی اجرا شده است. قلعه کهنه کرمانشاه نیز منسوب به دوره افشاریه است و احتمالاً با الگوی اروپایی ساخته شده است.
گنجینه آثار تاریخی اصفهان/ لطف الله هنرفر
کتیبه تاریخی برج ناقوس
روبه‌روی در اصلی کلیسای وانک برج ناقوس کلیسا ساخته شده. مخارج ساختمان برج را در دوره پادشاهی شاه سلطان حسین یکی از ارامنه جلفا به نام (هوهانجان جامالیانس) پرداخته و کتیبه‌ای در سه سطر در جبهه شمالی برج به یادگار گذاشته شده است. این کتیبه که به خط ارمنی با کاشی سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی رنگ نوشته شده به …
در زیر برج ناقوس آرامگاهی قرار دارد که در اطراق سنگ آن تصویر سربازانی حجاری شده و کتیبه آن…
مبانی نظری در طراحی ورودی شهر / پوریا پیرمرادی
فلکه آزادی
شاید هیچ کدام از ما به این بنای یادبود نگوییم دروازه آزادی اما آن موقع که مهندس حسین امانت داشت طرح این برج را می‌زد، تنها به یک دروازه شهری فکر می‌کرد و البته اگر به موقعیت جغرافیایی برج آزادی توجه کنیم، آنقدرها هم درباره دروازه بودن آن پرت نگفته‌ایم؛ دروازه‌ای که بیشتر دورش می‌چرخیم تا از زیرش بگذریم.
معماران ایران از آغاز دوره اسلامی تا پایان دوره قاجار
پیر علمدار
آرامگاه پیر علمدار به صورت برج مدور و گنبدداری است که بر طبق کتیبه تاریخ ساختمان آن 417 قمری است. شهرت این بنای قرن پنجم بیشتر به علت دارا بودن تزیینات آجری و کتیبه کوفی آن است. این برج مقبر‌ه‌ای‌شکل به علت داشتن کتیبه زیبای کوفی در داخل برج بسیار مشهور است. در نزدیکی این بنا مسجدی از دوره ایلخان مسلمان مغول (اولجایتو) ساخته شده است.
برج طغرل
بنای آجری عظیمی است که بلندی آن در حدود 20 متر می‌باشد. بدنه این برج ترْک‌ترْک است. این برج که در وسط محوطه‌ای قرار گرفته باید مدفن طغرل اول پادشاه سلجوقی باشد.ضمن تعمیری که در سال 1300 هجری قمری در این برج به عمل آمده است کلیه آثار و علایم تاریخی و معماری سلجوقی آن را (از قبیل کتیبه کوفی و نقش‌ونگار آجری سبک سلجوق ) از بین برده‌اند و اکنون این برج تاریخی که در عداد بناهای نیمه اول قرن پنجم هجری قمری به شمار می‌رود به صورت بنای تازه‌ای درآمده است. لوح سنگ مرمری به یادگار مرمت بر سردر این برج نصب می‌باشد. استاد حاجی حسن معمارباشی این برج را تعمیر کرده است.
خرقان
این بنا به صورت برج هشت‌گوش آجری است که بر روی هرکدام از اضلاع و جرزها و داخل تاق‌نماهای آن نقوش خاصی به کار رفته، در عداد آرامکاههای دوران سلجوقی به شمار می‌رودد این تزیینات آجری که شامل نقش‌ونگار متنوعی می‌باشد جلوه و زینت فراوانی به بنای برج داده است این برج دارای گنبد آجری دوپوشه می‌باشد و در داخل برج، دو پلکان مارپیچ که منتهی به گنبد می‌شود به نظر می‌رسد. درون برج، مزین به نقوش فراوان و گچبری‌های زیبایی است. ارتفاع آرامگاه در حدود 15 متر و قطر بنا 11 متر است. طبق متن کتیبه کوفی، این برج مورخ سال 460 هجری قمری می‌باشد و با برج دوم قریب 30 متر فاصله دارد.
برج دوم که در کنار برج اول قرار گرفته است، از لحاظ ساختمانی و شکل بنا و تزیینات، شباهت کلی به ساختمان آرمگاه مورخ 460 هجری قمری دارد. از مطالعه کتیبه کوفی آجری آن برمی‌آید که این بنا در تاریخ سال 468 هجری قمری ساخته شده، در داخل آن یک پلکان مارپیچ که به فضای خالی بین دو گنبد (گنبد آجری آن دوپوشه است) منتهی می‌شود باقیمانده است. متن کتیبه این دو بنا حاکی از آن است که معمار ساختمان این دو آرامگاه از اهالی زنجان بوده (احتمالاً یک نفر است) در آرامگاه اولی نام معمار محمد… زنجانی و در دومی ابوالمعالی محمد بن زنجانی ثبت شده است.
گنبد کبود
برج هشت‌گوش آجری است که بر روی قاعده سنگی استوار شده است و در هر ضلع آن تاق‌نمای آجری که توام با مقرنس‌کاری است دیده می‌شود. در زیر بنا دخمه‌ای قرار دارد. به طور کلی سه طبقه قطار دور گردنه گنبد و حاشیه کتیبه کوفی و گچبری‌های ظریف و تاق‌نماهای متناسب و نقوش فراوان به این بنا زیبایی و جلوه فراوانی بخشیده است. ساختمان این بنا را به اواخر دوره سلجوقی و قرن ششم نسبت می‌‌دهند. انتساب این بنا به قبر مادر هلاکو با وجود شهرتی که دارد مورد تأیید واقع نشده است. برخی باستان‌شناسان تاریخ این برج را 593 هجری می‌دانند و بعضی دیگر بین سال‌های 582 و 656 هجری ثبت کرده‌اند.
معماری اسلامی / روبرت هیلن برند / باقر آیت الله زاده شیرازی
مناره ها در ایران
نظر به این‌که بسیاری از کاروان‌ها در شب حرکت می‌کردند وجود یک چراغ بر فراز مناره‌ای می‌توانست امکان استفاده از بنا را به عنوان فانوس بیابانی فراهم کند. اتفاقاً مرجع مکتوبی می‌گوید که در سال 582/1186 عرف قرار دادن چراغی بر فراز مناره در خراسان معمول بوده است و این ما را از حدس و گمان بی‌نیاز می‌کند. در برخی از موارد مناره روی تپه‌ای قرارداده شده که امکان الحاق مسجدی به آن وجود نداشته است (مناره کِرات). یک چنین استقراری فقط تأکیدی بر نقش آن به عنوان برج دیده‌بانی یا برج علامت‌دهی است. به هر حال در استقرار جمعیت کوچکی نظیر کرات نیاز مبرمی به اذان از بالای مناره احساس نمی‌شود و به طریق اولی نیاز کمتری وجود دارد تا اذان از مناره‌ای دور از مسجد سر داده شود تا بهتر شنیده گردد. شاید معمایی‌ترین و عالی‌ترین مناره این دوره، مناره جام باشد که قبلاً به آن اشاره شد. ارتفاع آن (حدود شصت متر) در میدان مناره‌های ایرانی بی‌سابقه است.
شکل مقبره معروف سامانی در بخارا به تاریخ 331 هجری 943 میلادی در واقع، شکل غنی‌شده آتشکده ایرانی (چهارتاقی) از دوره ساسانیان است. گنبد علی ابرقو به تاریخ 448 هجری 1056 میلادی واقع در نقطه‌ای دور از منطقه مسکونی، در فضایی باز و بر لبه پرتگاه، به ناچار تداعی کننده دخمه زرتشتیان یا برج خاموشی است. گنبد قابوس (به تاریخ 398 هجری 1006 میلادی)، به درستی ردیف‌های شکوه‌مند برج‌های مقبره‌ای ایران را می‌گشاید و بار دیگر یک چنین پیوند‌های زرتشتی را ـ هر چند در شکلی نو و تغییر ماهیت‌یافته ـ به طور انکار ناپذیری عرضه می‌دارد.
.. این نوع بناهای وابسته عبارت‌اند از نوعی قرارگاه‌های مسکونی کوچک برج و بارودار، ایستگاه‌های نگهبانی نظیر زنجیره بناها در سیستان، برج‌های مراقبتی که با تسهیلات سکونتی همراه هستند، قلعه‌ها و ایستگاه‌های میان راهی. همگی آن‌ها ارتباط نزدیکی با معماری مربوط به تجارت دارند. در جاهایی که بناهای کاروانسرایی بسیا کم هستند چنین بناهایی در پر کردن شکاف موجود در اطلاعات کنونی مان کمک می‌کنند…
در شمال غربی ایران رباط کریم نشان از پیشرفت‌های بعدی در تمام اصول کاروانسرا دارد: نمای خارجی برج و بارو دار، یک ورودی مجلل یادمانی، حیاط، اصطبل‌های واقع در قطر، قرارگیری حجره‌ها در اطراف حیاط، و یک چاه مرکزی
آرامگاه
برج‌های آرامگاهی که مشتمل بر سردابه‌های تدفینی دربرگیرنده جسد و اتاقی خالی روی آن است، به عنوان یک ترکیب معمارانه از این روشهای تدفینی تعبیر می‌شود و حتی تزیینات چادرهای صحرانشینان به طور حیرت‌آوری شباهت‌های نزدیکی با تزیینات برخی از مقابر ایرانی دارند. نمای خارجی این برج‌ها نیز شباهت معمارانه با چادرهای عالی سلطنتی توصیف شده از سوی مسافران غربی مانند کارپینی و روبروکیس دارند… قدیم‌ترین برج‌های مقبره‌ای باقی‌مانده، عموما توسط شاهزادگان ایرانی ساخته شدند، تا ترک، و مربوط به پیش از دوره سلجوقی است.
معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان / دونالد نیوتن ویلبر / عبدالله فریار
مقبره چلبی اوغلو
شرح مختصر: این بنا را اهل محل مقبره چلبی اوغلو می‌‌نامند و مجاور یک دستگاه ساختمان خرابه است که از ایوان و تاق‌نما که از سنگ پاره ساخته شده و در صحن بازی قرار دارد، متشکل است. به موجب نامه آقای آندره گدار این دستگاه ساختمان خانقاه بوده و تاریخ آن 7۳۳ / 1333 می‌باشد. یک قسمت جزئی خانقاه که خوب باقی‌مانده، سردر کوچکی است از سنگ صاف. روی سنگ‌ها خطوطی به علامت بندکشی تراشیده شده که از سنگتراشی مخصوص آسیای صغیر در این دوره تقلید شده است.
مقبره برجی فعلاً هیچ‌گونه ارتباطی از لحاظ نقشه با خانقاه، که در چند متری آن است، ندارد و ممکن است قدیم‌تر یا جدیدتر یا همزمان با آن دستگاه ساختمانی باشد.
نوع نقشه: مقبره برجی هشت‌گوش در خارج، هشت گوش در داخل، سرداب زیر اتاق.
معماری ایران دوره اسلامی / یوسف کیانی
قلعه‌ها
حصارهای اولیه که در اطراف مناطق مسکونی کشیده می­شد فاقد برج­های دفاعی در فواصل منظم یا غیر منظم بودند تا به­وسیله آن‌ها بشود از دیوارها بهتر محافظت کرد.
در ایران، ایجاد مساکن گروهی حصاردار از سه هزار سال قبل از میلاد مسیح با طرح­ها و نقشه­های مختلف آغاز شده است. نمونه این‌گونه قلاع در بلورآباد واقع در حاشیه دشت شمالی روستای قره ضیاء­الدین آذربایجان به­ دست آمده و نقشه­برداری شده است.
حصار اصلی قلعه به پهنای سه متر بنا شده است و مصالح آن عبارت از سنگ­های بزرگ نتراشیده در جلو و قلوه سنگ در قسمت­های میانی و عقب آن می‌باشد که بدون ملات آهکی روی هم قرار گرفته­ا­­­ند. حصار نه در داخل و نه در خارج دارای برج­های دفاعی است.
در راوز (۲) واقع در جنوب غربی ماکو یک محل مسکونی که ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح ایجاد شده وجود دارد که در مکانی به شکل مثلث که از سنگ­های بازالت به وجود آمده تا کنار رودخانه پیش رفته است. خانه­ها در این منطقه برای زندگی مردم آن زمان و طبق عادات آن‌ها روی یک محور دایره شکل ساخته شده­اند.
بین ساله­ای ۳۰۰۰ تا ۲۰۰۰ قبل از میلاد برای استحکام­بخشی بیش­تر، در دیوارهای راوز، برج­های نیم­دایره­ای پیش آمده ایجاد شده و کلیه زوایای دیوارها هم با تغییرانی مستحکم­تر شده­اند.
این تغییرات به دلیل لزوم دفاع از قلعه در مقابل حملات دشمنان بوده و در همه قسمت­های دیوار انجام شده است و به همین دلیل پس از گذشت قرن­ها هنوز بخش­های مهمی از دیوار و برج­های دفاعی آن باقی مانده است.
در قرن چهارم پیش از میلاد که برابر آغاز فرمانروایی هخامنشیان است به خاطر توسعه شهر و تغییر تکنیک­های جنگی و دفاعی، برج­های مستطیل‌شکل جانشین برج­های نیم­دایره شکل قدیمی شده­اند.
در مورد برج­های دفاعی باید به این نکته اشاره کنیم که هشت قرن قبل از میلاد در دوره­ای که همزمان با طبقه استقراری خانه سوخته در قلعه حسنلو می‌باشد، دیوارهای قلعه حسنلو IV دارای کامل‌ترین برج­های دفاعی مستطیل‌شکل پیش‌آمده بوده­اند.
بنای قلعه بسطام آخرین نمونه و تکامل یافته­ترین تکنیک قلعه­سازی اورارتویی بوده است اما در قرن­های ششم و پنجم قبل از میلاد یک تغییر دیگر برای دفاع بهتر در مقابل هجوم دشمنان به وجود می­آید و آن هم ایجاد دیوارهای کنگره­دار است بدون این‌که طرح برج­ها تغییر پیدا کند.
برج­های مستطیلی شکل بزرگ که هنوز هم در تخت جمشید دیده می‌شود و در فواصل مختلف و کمی پیش آمده از دیوار با ارتفاع بسیار وجود دارند و فقط به منظور جلب احترام و ستایش مشاهده­کنندگان بنا شده­اند نشانگر استقرار پادشاه در آن مکان می‌باشد.
از داخل این برج­ها راهروهایی به طرف سطح فوقانی و نیز چند اتاق ساخته شده است.
قلعه گاوور که در اواخر دوران اورارتو در قرن­های ششم و پنجم قبل از میلاد بنا شده یک قلعه کامل محسوب می‌شود.
محل این قلعه که در کنار رود ارس در شرق شهر جلفاست که برج­های مستطیل‌شکل آن پس از مدت کوتاهی به صورت مدور در آمده که بهترین طرح برای مقابله با سنگ­هایی است که به وسیله منجنیق با فلاخن­های مهاجمین برای تخریب برج­ها پرتاب می­‌شده است.
قلاعی که در زمان ساسانیان ساخته شده­اند معمولاً دارای برج­های نیمه­گرد جلوتر از دیوارهای دفاعی هستند و این برج­ها خیلی به هم نزدیک ساخته شده­اند. نزدیک بودن برج­ها به یکدیگر علاوه بر آن‌که قدرت دفاعی ساکنین قلعه را افزایش می­دهد بر زیبایی طرح بنا نیز می­‌افزاید.
هنر قلعه­سازی ساسانیان با برج­های مدور از ازمنه بعد مبدأ تحول قلعه­سازی ارامنه در آذربایجان شده است و نمونه این هنر ارامنه در قلعه حجستان Hadjestan واقع در شمال ماکو (۱۰) دیده می‌شود که در آن مخصوصاً نوع ساختمان دروازه با یک معبر تنگ و برج­های دو طبقه طرفین دروازه می­سازد جالب توجه می‌باشد و همین مسئله، طرح­های پیشرفته­سازی ساسانی را به خاطر تداعی می‌کند.
اسمعیلیه برای دفاع بهتر در مقابل هجوم دشمنان علاوه بر دیوارهای جانبی به فواصل مختلف دیوارهای محکم دیگری می­ساختند که عموماً به برج­های بسیار مستحکم منتهی می­شدند و نمونه این کار را در قلعه قاین واقع در خراسان می­بینیم.(14)
شگفت­آورترین موردی که در قلاع اسمعیلیه دیده می‌شود عبارت است از مجموعه سربازخانه­های قلاع، متشکل از اتاق­های کوچک در موجب شده که برج­های مدور بزرگ‌تر و نزدیک به هم ساخته شوند و دیوارها مستحکم­تر بنا شوند و تمام پیش­بینی­های لازم برای متوقف کردن یا لااقل کندتر کردن سرعت مهاجمین در خارج قلعه و حصار و داخل آن مورد توجه قرار گیرد و این تکامل در هیچ زمانی متوقف نشده است.
در قرن ۱۷ میلادی که مقارن با سلطنت پادشاهان صفوی است، در کنار بحر خزر یک قلعه با طرح هشت بر در شبه جزیره میانکاله (۲۱) واقع در استرآباد (گرگان امروز ـ مترجم) ساخته شد که حتی برج­های دفاعی آن نیز به شکل هشت بر می‌باشد.
یک قلعه دیگر که به صورت هشت‌ضلعی در قوشچی واقع در ساحل غربی دریاچه ارومیه و ۴۳ کیلومتری شمال شهرستان ارومیه مشاهده می‌شود که به دلیل سفال­های مکشوفه در آن معلوم می‌شود که در زمان ایلخانان ساخته شده است.
طرح این قلعه به طوری که ذکر شد به صورت هشت‌ضلعی است ولی در تمام گوشه­های آن برج­های نیم­دایره­ای جلوتر از دیوارها ایجاد شده است.
چغازنبیل
کاوش‌گران اتریشی این بنا را به عنوان یک بنای قابل دفاع اشرافی معرفی کرده‌اند (۲). منظور این است که در اطراف یک فضای مربع‌شکل کوچک که نمی‌توان به آن حیاط گفت تعدادی اتاق‌های کوچک ایجاد کرده‌اند و در چهار گوشه این بنا چهار برج که از دیوارهای جانبی جلوتر می‌باشند به طوری ساخته شده‌اند که معبر ورودی و خروجی بنا نیز محسوب می‌شده‌اند.
مقابر
اشاره مختصری باید درباره دو ماخذ احتمالی دیگر آیین پرستش آرامگاه بشود. هر دو این نظربینی برآن است که به جای نفوذهای که از درون خود اسلام مانند امر جهاد جوشیده، نفوذ خارجی در ایجاد مقبولیت عام آرامگاه‌ها نقشی سازنده داشته است. یکی از این نظریه‌ها نفوذهایی را از سوی غرب پیش می‌کشد. خواه این نفوذ از راه نفوذ آرامگاه‌های رومی یعنی برج‌های مقبره‌ای پالمیری یا شهدای اولیه مسیحی باشد
برج‌های آرامگاهی را با دخمه‌های تدفینی که جسد را در برگرفته (گاهی اوقات مومیایی می‌شد) و برفراز آن‌ها اتاقی خالی قرار داشت به عنوان یک نوع معماری ترکیبی از این مراسم تعبیر کرده‌اند. حتی تزیین چادرهای عشایری به طرز شگفت‌آوری شباهت‌های نزدیکی با بعضی از آرامگاه‌های اسلامی ایرانی دارند. ارتفاع خارج چنین برج‌هایی نیز شباهت معماری اشکاری با چادرهای شاهانه‌ باشکوه که سیاحان غربی چون کارپی‌نی (Carpini)و روبروکی (Rubruquis) صرف نظر از منابع اسلامی و چینی به توصیف آن‌ها پرداخته‌اند دارد. بنا بر این اقلاً امکان دارد که شکل‌های چنین چادرهایی برروی آرامگاه‌های اولیه ایرانی تأثیر داشته باشد. باوجود بر این بحث درباره این مسئله هم‌چنان باز باقیمانده زیرا باید پذیرفت که برج‌های آرامگاهی باقیمانده اولیه پیش از روزگار سلجوقی را بیشتر سلاطین ایرانی ساخته‌اند تا فرمانروایان ترک‌نژاد.
شکل مقبره مشهور سامانی واقع در بخارا که تاریخ آن به پیش از943 میلادی می‌رسد فقط نسخه مجلل سبک متداول (آتشکده چهارتاقی) دوره ساسانی است. بر روی پرتگاهی بلند، بیرون از شهر ابرقو که از مساکن انسانی بسیار دور افتاده، گنبد علی مورخ 1056 میلادی فوراً بعضی از دخمه‌های زردشتی یا برج خاموشی را به خاطر می‌آمورد. در گنبد قابوس (مورخ 1006 میلادی) که سرآغاز درست تعدادی مقبره برج شکل ایرانی است، چنین تداعی زردشتی، هرچند ظریفانه در قالب اشکال جدیدی درآمده‌اند باز بی‌چون و چرا ظاهر است.
برجی مانند رادکان شرقی مورخ 1281 میلادی که در برابر دشت باز بی‌انتهایی نهاده شده باز هم ترجمانی روشن‌تر از خیمه‌ شاهانه ترکی است در مصالح آجری که دامن‌های ساده مسطح آن درست از بالای زمین تا بام مخروطی شکل آن کشیده شده و دسته‌های تیرک‌ها در فواصل منظم استخوان‌بندی همه ساختمان را تشکیل داده‌اند. حتی نسج بافته دیوارهای خارجی یورت در تزیین آجرکاری اجرا گردیده است. همان‌طور که در بالا خاطر نشان شد وجود یک سردابه با اتاقی در بالای آن در بسیاری از چنین مقابر به طور تلقین کننده‌ای یک عمل متداول در میان چادرنشینان غیرمسلمان ترک‌نژاد در عملکردهای معماری ظهور یافته است. در موقع مرگ یک خان و یک فرد مشهور قبیله، نخست بدنش در مدت کوتاهی در چادرش در معرض دید عموم گذاشته می‌شد و فقط پس از آن،آن را دفن می‌کردند و یا به طریق دیگری به دفع آن می‌پرداختند. برج‌های مقبره‌ای مانند رادکان شرقی، می‌توانند اتحاد این دو مرحله ممتاز را در یک بنای واحد توضیح داد. از سده سیزدهم میلادی به بعد دوباره یک رسم چادرنشینی دیگر که این‌بار از اصل مغول بود در جهان ایرانی راه یافت. این رسم مبنی بر سِّری نگاه‌داشتن مدفن یک پیشوای مهم و قرق کردن حوالی نقطه مذکور بود. نمونه این رسم را مدفن ایلخان مغول هولاکو تشکیل می‌دهد که جایی در جزیره شاهی در دریاچه ارومیه می‌باشد.
تنها دو نوع اساسی در طول تاریخ معماری آرامگاه‌های ایران وجود دارد. این‌ها عبارت‌اند از مقبره برجی شکل و قبر چهار گوش گنبددار.
قسم عمده دیگر آرامگاه، برج‌های مقبره‌‌ای است و اصل و ریشه این بنا در پرده ابهام مستور است اگرچه احتمالات بسیاری را می‌توان به مورد بحث گذاشت: چادرهای ترکی، برج‌های دیده‌بانی چینی و مقابر برجی شکل پالمیری از جمله آنهاست. در هرحال می‌توان استدلالات موجه را در مقابل هر یک از این سرمشق‌های مفروض مرتب کرد و با مقدار علم و اطلاعی که در این باره در حال حاضر در دست است بهتر است که به عدم اطلاع معترف بود. این جریان مخصوصاً باتوجه به شکل بسیار ساده‌ای که اغلب ‌نمونه‌های اولیه این نوع به خود گرفته موجه به نظر می‌رسد: یک استوانه بلند با بامی مخروطی شکل. مانند آنچه در مورد طرح گنبددار چهارگوش اتفاق افتاد. چندی برنیامد که این دستورالعمل ابتدایی تکامل یافت. سریعاً پی در پی برج‌های آرامگاهی با پره‌ها و ستون‌ها جسمی و پیش‌بندهای گوشه‌ای ساخته شد، درحالی‌که استوانه ساده جای خود را به مقابر هشت ضلعی، شش ضلعی، ده و دوازده‌ضلعی و اقسام بناهای مرتفع ستاره‌ای‌شکل داد.
شاید دیرپا‌ترین این اشکال مورد پسند عام، انواع هشت‌ضلعی بوده است و این امر این سوال را پیش می‌کشد که چگونه می‌توان یک برج مقبره‌ای هشت گوش را از هشت‌ضلعی گنبددار تشخیص داد؟ درحالیکه بین این دو قسم عمده مورد بحث بخش‌های مشابه‌ای قرار دارد. وضع هشت‌ضلعی برای تعیین تفاوت‌های اساسی آن‌ها متناسب‎‌تر است. برج‌های مقبره‌ای هر چه طرح همکف آن باشد مهم‌ترین وجه مشخصه آن تاکیدی است که بر ارتفاع آن رفته و با محدودیت و فشردگی نسبی فضای داخله آن این ارتفاع نمود بیشتری پیدا می‌کند. نتیجه این امر اختلاف میان عرض و ارتفاع است که معمولاً نسبت آن به 5/103ـ5/105 است. این اختلاف نسبت میان دو بعد در بناهای مربع‌شکل گنبددار به مراتب کمتر است بدین طریق بزرگ‌ترین آرامگاه مربع گنبددار سلجوقی یعنی مقبره سلطان سنجر در مرو (که تاریخ آن مربوط به بعد از سال 1157 میلادی است) نسبت عرض آن به ارتفاع نزدیک به 102 است در صورتیکه نزدیک‌ترین بنایی که با آن برابری می‌کند، از روزگار ایلخانیان قبر اولجایتو در سلطانیه است که یک هشت‌ضلعی گنبدداری است به بلندی 53 متر باوجود بر این تناسب میان عرض و ارتفاع آن تنها 2/102 می‌شود. این دو رقم گویای سرگذشت خود می‌باشند. یک نوع بنا، ظاهراً در وهله اول منظور از آن شاخص خارجی یک گور است، از این رو فضای داخلی آن مورد غفلت قرار گرفته است. بنای دیگر در درجه نخست به عنوان یک فضای داخلی در نظر گرفته شده فضایی که بتوان مرتباً از آن استفاده کرد لذا صورت خارجی آن دارای اهمیت کمتری است. این موضوع قابل انکار نیست که در مورد هر یک از وضع مفروض اماکن داشت یکی از بانیان به خوبی شکل برج‌مقبره‌ای برگزیند که ممکن بود چهارضلعی گنبددار را انتخاب کند ولی منظور و هدفی که امگیزه آن بوده است اشتباه شدنی نیست. همان‌گونه که نسبت میان عرض و ارتفاع بناها آن‌ها را باهم برابر میسازد به همان اندازه این احتمال افزایش می‌یابد که بنای ورد بحث در درجه اول بمنظور مذهبی در نظر گرفته شده نه به خاطر امور دنیوی.
اکنون هنگام آن رسیده است که هرچند مختصر هم باشد، تکامل معماری این دو نوع بنای عمده موصوف در فوق را مورد توجه قرار دهیم. پیشرفت آن‌ها تا حدی نابسامان است. ظاهراً روشن است که آرامگاه‌های نخستین واقع در سرزمین ایران چهارضلعی گنبددار بودند لیکن در طی اواخر قرن دهم محبوبیت برج‌های مقبره‌ای برآنها غلبه یافت این همان شکلی است که در دوره سلجوقیان برتری دارد. ترجیح برج بر بنای چهارگوش به حدی قوت گرفت که در واقع همه انواع گوناگون مهم اشکال برج‌های مقبره‌‌ای را می‌توان در حدود سال‌های 1000ـ1200 میلادی یافت. قسمت عمده‌ای از این آرامگاه‌ها برای سلسله‌های کوچک مانند امیر اسفهسالاران و غیره ساخته شد. بر طبق روش اهل تسنن در سده‌های روزگار سلجوقیان، آرامگاه‌های امامان شیعه به ندرت در شمار این برج‌های مقبره‌ای قرار میگیرد. اگرچه چندتن از اعضا خاندان سلسله‌های شیعی مذهب سواحل دریای خزر برج‌های آرامگاهی برای خود ساختند، غالب این بناها از جنس عالیترین نوع آجر پخته است که با آجر چینی‌های گوناگون تزیینی اغلب به صورت اسپرهای نصب شده ـ و حاشیه‌های کتیبه‌ای در بالای تنها درب برج یا زیر گنبد جان یافته‌اند و گاهی دهلیزها یا گیلویی‌ها بر زیبایی آن‌ها می‌افزاید. بام‌های چندوجهی یا گلگیر مانند پوشش معمول این بناهاست. این نوع بام‌ها پوششی است برای گنبدهای بسیار کوتاه‌تر داخلی. از نقطه‌نظر معماری و ساختمانی صرف، ارتفاع آن‌ها در سادگیشان همانند اندازه بی‌تجمل هستند که در تزیینات به کار رفته اغلب اسراف گردیده است. این سادگی و این تاکید برروی یک میله منفرد لاغر اندام است که تأثیر عمده بصری برج را بوجود می‌آورد و خطای باصره اثر بلندی آن را شدت می‌بخشد. حتی گرچه بیشتر این برج‌ها اولیه فقط در حدود 15 تا 20 متر ارتفاع دارند ولی بلندتر از این حد به نظر میرسند. البته چندتا برج، مانند بنایی که در ری به برج طغرل شهرت دارد و مهمتر از همه گنبد قابوس بناهای کاملاً بلندی میباشند. در اینجا نیز با به کار گرفتن پره‌هایی مرکب از یک دسته از خطوط ممتد تیغ مانند موازی که به خط مستقیم از سکوی پایه بنا تا گیلویی زیربام کشیده شده تصور یک نوع پیش راندگی را فراهم می‌سازد که باز ارتفاع را خیلی بیشتر از آنچه هست نمودار می‌نماید ـ در روزگار ایلخانیان چیز تازه زیادی به این تکامل افزوده نگردید هرچند که برج‌های مقبره‌ای شیوه‌های متداول آن عصر را منعکس می‌کنند مانند دوره پی همان‌طور که برج‌های پره‌داربسطام و رادکان شرقی و ورامین نشان می‌دهند تمایل عمومی متوجه نوع تناسب‌های لاغر اندام بوده لیکن در زمان‌های بعدی این شیوه کمتر رواج داشت بلکه سبک عمده‌ آرامگاه هشت گوش جسیم‌تر بود که گریو 16‌ضلعی گنبد آن بامی چندوجهی را برفراز خود داشت. این طرح عمودی سه بخشی خوب طراحی شده معیار معمول تعدادی از آرامگاه‌های شیعی قم گردید، مانند مقابر سه‌گانه در باغ سبز و از آن پس در سده‌های بعد، تعداد نسبتاً کمتری آرامگاه‌های شیعی قم گردید، مانند مقابر سه‌گانه در باغ سبز و از آن پس در سده‌های بعد، تعداد نسبتاً کمتری آرامگاه بدین شیوه در اکناف مملکت احداث گردید. در داخله این نوع آرامگاه همان سه‌بخشی مشخص بیرونی نیز منعکس بود و در بخش همکف فضای داخل برج‌ وسیعتر از فضای برج‌های سلجوقی بود در طول سده پانزدهم نوع ساده شده این قسم بنا در مازنداران قبول عام یافت لیکن این مرحله غزل آخر این گونه ساختمان گردید. در روزگار تیموریان برج‌های مقبره‌ای فوق العاده کمیاب است و البته همان‌طور که در بالا گذشت آن‌ها هیچگاه مانند سابق مورد توجه قرار نگرفتند.
برخلاف آرامگاه‌های برج مانند آرامگاه مربع‌شکل گنبددار و مشتقات چندگانه‌اش در ایران گذشته‌ای پابرجا از مقبولیت عام داشت که اقلاً از اوایل سده دهم تا ایام جدید ادامه یافته مانند وضع یرج‌های مقبره‌ای به طور کلی منحصر به مناطق شمالی ایران نبوده است. دقت شگفت‌انگیز و اطمینان بخش گور سامانی و شماره‌ای از انواع کمال یافته آن شوه در حوالی سده بعد بوجود آمدند اسلاف بسیار کهن را به بحث میگذارد. این بناها شامل دهلیزهای وسیع (مقابر واقع در مهنه و سرخس شوروی) تکامل بیشتر منطقه انتقالی (بقعه دوازده امام یزد) تکمیل پیش تاق است. از مطالب مذکور چنین استفاده می‌شود که در صورتیکه برج‌ آرامگاهی اغلب در مرحله اول به صورت گنجینه‌ای از تزیینات پرکار درمی‌آید و از نظر ساختمانی چیزی بن‌بست می‌شد، چهارضلعی گنبددار و اشکال پیوسته بدان، در حالی‌که همان اندازه میدان برای تزیین بدست می‌دهند نیز تجربه فضایی را مشوق میگردد لذا همین امر برای این نوع بنا نقش بسیار پرمعناتری را در معماری آرامگاهی فراهم می‌سازد، درابتدا چنین آزمایشی بر روی ناحیه معین متمرکز میشد تا این‌که در همه بنا بعمل آید. در هر صورت به تدریج یک ارتفاع منسجمی تعبیه شد. یک چهارضلعی چون سنگ‌بست یک مرحله بینابینی را در این تحول، آشکار می‌سازد. ارتفاع سه‌بخشی آن هم از درون و هم از بیون قویاً مشخص است. این فضای درون است که بخش عمده تزیین به خود اختصاص داده است. از بیرون قاعده و گنبد هر دو ساده هستند و تنها دهلیز که اکنون از میان رفته وضع مفصل‌داری را که بسیار مورد نیاز بوده فراهم میساخته است.
مقبره سلطان سنجر در مرو که احتمالاً کمی متاخرتر است و دارای همان صلابت و سادگی در اشکوبه زیرین است، لیکن دهلیز آن کمی بیشتر طمطراق دارد و گنبد آن با کاشی آبی مستور بوده است. به طور کلی این آرامگاه‌های بزرگ گنبددار سلجوقی مقتبس از گنبدخانه‌های مساجد سلجوقی است که قبله در آن قرار دارد هرچند در ایامی مختلف چند تحولی مشخص پدیدار گشته است. چند نمونه از این تغییر و تحولات را می‌توان تشخیص داد. در بعضی از چهار ضلعی‌های گنبددار مانند گنبد علویان در همدان یا آرامگاه منصر در آستانه ـ بابا و تعدادی مقابر مربوط به قرن یازدهم ـ دوازدهم در ترکستان،تزیینات خارجی غیر جسمی همانند برج‌های آرامگاهی معاصر آن‌ها نقشی بزرگ داشته است. در بعضی دیگر مانند هارونیه طوس و قبر بابا لقمان در سرخس نقش پیش تاق اهمیت تازه‌ای پیدا کرد. علاوه بر این در آرامگاه‌های دیگر مفصل‌بندی پرکار خارجی مثلاًمقبره دوازده امام در یزد و یا جبل سنگ در کرمان بارزتر است بدین نحو میراث سلجوقی در این نوع بنا برای دوره‌های آینده فوق العاده غنی بوده‌ است.
حتی جالب است که ملاحظه کنیم در صورتیکه مهندسان ایلخانی در رشته برج‌های آرامگاهی کمتر چیزی داشتند که بر کارهای مهم سلجوقی بیفزایند در مورد چهار ضلعی‌های گنبددار و مشتقات آن‌ها برای آنان میدان وسیعتری جهت آزمایش فراهم ساخت. آرامگاه اولجایتو در سلطانیه را می‌توان دید که نتیجه رقابتی است با آرامگاه‌های مربع‌شکل گنبددار دوره سلجوقی. همان‌طور هدف از مقبره غازان که تقریباً همزمان همین بنا بوده است توفق بر همه برج‌های آرامگاهی پیش از آن بوده است. آرامگاه اولجایتو با یک ضربه مسائل مربوط به آرامگاه‌های مربع‌شکل گنبددار پیشین را که در برابر مهندسان قرار گرفته بود حل نمود و این کار مهم بعداً فقط از طریق مقیاسی که برای بنا در نظر گرفته شده بود پیشرفت. تا یه امروز آرامگاه سلطانیه با 53 متر ارتفاع بلندترین بنای نوع خود در ایران می‌باشد و در ابتدا چنین آزمایشی بر روی یک ناحیه معین متمرکز میشد تا این‌که در همه بنا به عمل آید.
مناره ها / محمد علی مخلصی
منار به فتح میم  جای نور، جای روشنائی، ساختمان برج مانند که در کنار راه می‌سازند برای چراغ روشن کردن یا راهنمائی…با توجه به تعاریف فوق می‌توان گفت که کلمه منار و مناره مشتق از اولین کاربردی بود که این بناها داشته‌اند. بنا بر این پیش از آن‌که مناره‌ها در کنار مساجد جهت اذان‌گویی به کار روند برج‌های راهنمایی بوده‌اند که مسافران را چه در روز روشن و چه در شب تار هدایت می‌کرده‌اند.
قدیمی‌ترین منار با برج راهنمای موجود میل نورآباد معروف به میل اژدها متعلق به دوره اشکانیان می‌باشد که در غرب نورآباد ممسنی قرار گرفته است.این میل دارای حدود ۷ متر بلندی بوده و قاعده و تمام بدنه آن با سنگهای سفید تراش منظم ساخته شده است. پلکان میل اژدها در درون برج قرار دارد و بر بالای آن آتشدان سنگی جای داشته است
مهم‌ترین منار که به سال 85 ـ 86 هجری از طرف ولید بن عبدالملک ساخته شد منار مسجد جامع دمشق در هنگام توسعه این مسجد بود…علینقی وزیری در مورد احدات این مناره می‌نویسد: «وقتی خواستند در چهار طرف مسجد چهار مناره بسازند برای ساختن مناره‌ها نیز از برج ناقوس‌ها کلیسای یحیی در دمشق استفاده کردند و مناره‌ها را به صورت برج‌های مرتفع مکعب شکل ساختند ـ
میل‌های قبل از اسلام هیچ‌گونه شکی در راهنما بودنشان نیست به خصوص دو اثر بازمانده از دوران اشکانی و ساسانی یعنی میل اژدها و منار فیروزآباد که بر سر شاهراه‌های فارس قرار داشته‌اند معمولاً برافراز این بنا در شب‌های تار یا روزهای مه‌آلود آتش می‌افروختند و بدینوسیله دیدگان گم کرده‌راهان را متوجه خود ساخته و به هدایت آن‌ها هست می‌گماشتند. وجود آتشدان سنگی بر فراز میل اژدها با برج نور آباد ممسنی مؤید این امر است. شاید وجه تسمیه نور آباد نیز بر همین اساس باشد.
از منارهای به جای مانده از دوران قبل از اسلام با پلان‌های مربع چون منار فیروزآباد و منار نورآباد روبرو هستیم لیکن بعد از اسلام منارها عموما به صورت مدور ساخته شد. در بدو امر این مناره‌ها در نقشه مساجد مستتر نبودند و همچون برج‌های مجزایی فاقد محل معین در مجتمع مسجد عمل می‌کردند. بدین ترتیب که از قرن اول تا قرن پنجم منار به صورت منفرد و گاه وصل به بنا و گاه با فاصله از بنا ساخته می‌شد و یا احداث بنا یا مسجد در اطراف منار در دوره‌های بعد صورت می‌گرفت.
منارهای دیگری از دوره سلجوقی باقی مانده که از لحاظ تزیینات آجری دارای اهمیت چندانی نیست مانند منار مسجد ملک (امام خمینی) کرمان و برج نگار بردسیر کرمان.
ساختمان کاروانسراها معمولاً دارای حصاری است که در گوشه و گاهی در میان اضلاع دیواره‌های آن برج‌هایی قرار گرفته، به طوری‌که دروازه میان دو برج یا شبه ستون جای دارد و دارای سردری است که گاهی بر فراز آن ساختمان دو طبقه‌ای ساخته‌اند.
آبریزگاه‌ها معمولاً در گوشه حیاط کاروانسرا و در زیر یا داخل برج‌ها ساخته می‌شده است. مصالح ساختمانی اصلی بنای کاروانسراها در ایران از سنگ و آجر بوده است.
لازم به یادآوری است که پس از دوره صفویه تغییراتی در معماری این نوع کاروانسراها بوجود آمده. مثلاًدر چهار گوشه بنا برج‌های دفاعی ساخته شده و یا راه دالان‌ها به خارج مسدود گشته است.
نیایشگاه ها / محمد کریم پیرنیا
نیایشگاه، چون بزرگ‌ترین ساختمان آبادی بوده، در آغاز نیازی بدان نداشته که نشانی ویژه داشته باشد و خودبه‌خود نگاه هر گذرنده‌ای را به سوی خود می‌کشیده اما، پس از گسترش آبادی، نخست با افراشتن درگاه‌ها و نهادن ماهرخ و توق بر بلندترین جای آن و سپس با ساختن میل و برج و مناره در کنار و نزدیک آن، باشندگان آبادی و گذریان بیگانه را به نیایشگاه راهنمایی می‌کردند.
معماری ایرانی / محمد کریم پیرنیا / غلامحسین معماریان
برج طغرل
برج طغرل در ری از زمان سلجوقیان بازمانده است و آرامگاه طغرل اول و یکی دو فرمانروای سلجوقی است. در زمان ناصر الدین‌شاه این برج بازسازی شد. ولی ناصر الدین‌شاه در ساختمان‌هایی که بازسازی کرده، تغییرات فراوانی پدید آورده است. در این برج او دری را در یک سو باز کرده، سردر را از میان برده و یک کتیبه هم در بالای آن کار گذاشته است. بازسازی آن هم در بالای برج، نادرست است. اصلاً در گذشته ساختمان این‌گونه نبوده است.
گنبد علویان
گنبد علویان در همدان سردابی عمیق دارد. آن‌جا آرامگاه سادات علوی همدان بوده است. گنبدخانه محرابی گچی دارد که نشان می‌دهد آن‌جا همچون مسجد کاربرد داشته است. برج علاءالدین ورامین نیز سردابی کم‌عمق دارد. فضای درازی که چهار گور در چهار سوی آن است و روشن نیست گور علاءالدین کدام است.
معماری و تزیینات اسلامی / درک هیل / اولک گرابر / مهرداد وحدتی دانشمند
مراغه
در شمال مراغه، که به خاطر رصدخانه‌ای که هلاکو در آن بنا کرد مشهور است، پنج مقبره برج‌دار متعلق به قرن‌های دوازدهم تا چهاردهم وجود دارد. این مقبره‌ها نشان دهنده کلیه اشکال موجود در آن زمان بوده، دیوارهای خارجی آن‌ها که با آجر، سفال و گچ‌بری پوشیده شده و آن‌ها را از اکثر بناهای مرکز ایران متمایز می‌کند، نشان‌دهنده نوآوری است. این بناها بیشتر با مقابر ممتاز همتای خود در آذربایجان شوروی و بویژه نخجوان مرتبط‌اند. گنبد غفاریه تاریخ ساخت بین 1316ـ1317، گنبد کبود تاریخ ساخت 1196ـ1197 و گنبد جوی برج تاریخ ساخت حدود 1330 میلادی.
ورامین
ورامین که در نزدیکی ری واقع شده به عنوان شهر عمده منطقه جانشین بلافصل ری بود و دارای سه بنای باقیمانده از اوایل قرن چهاردهم میلادی است. مسجد جمعه ورامین سال ساخت 1322ـ1326 نمونه کامل یک نقشه کلاسیک ایرانی است. دومین بنای ورامین مقبره علاءالدین است که نمونه برج‌های سنگین ساخته شده در ایران است و تاریخ بنای آن را 1289 دانسته‌اند. سومین بنا یک امامزاده یا بقعه است که برای یک روحانی ناشناس به نام شاهزاده حسین ساخته شده است. تاریخ ساخت بنا را حدود 1330 دانسته‌اند اما محراب ممکن است دیرتر یعنی در فاصله سال‌های 1416ـ1417 ساخته شده باشد زیرا در یکی از منابع این تاریخ برای ساخت آن ذکر شده است.
علی آباد و رادکان
دو مقبره برجی شکل رادکان و علی آباد (یا کاشمر) متعلق به قرن سیزدهم میلادی است و از تماشایی‌ترین نمونه‌های مقبره‌های حجیم ادوار بعدی است. ا.دیز و میلادیفان برشم در کتاب (Churasanische Baudenkmaler) تحقیقات مفصلی در مورد این دو مقبره ارائه داده‌اند.
خرقان و دماوند
کشف مقبره‌های برج مانند خرقان در سال 1965 به طور قطع مهم‌ترین کمک به معماری ایرانی قرون وسطی ظرف بیست سال گذشته بوده است. تاریخ ساخت دو مقبره اول را 1067ـ1068 و 1093 تعیین کرده‌اند؛ و برج دماوند (برج شبلی) که ابتدا توسط رابرت بایرون کشف شد احتمالاً متعلق به ربع آخر قرن یازدهم میلادی است. تزیینات عالی، کتیبه‌ها و اهمیت معماری این سه بن توسط کاشفان برج خرقان تی‌.‌کایلریانگ و دیوید استروناخ و همچنین پرفسور س.م.اشتون در مجله ایران شماره چهارم (سال 1966) مورد بحث قرار گرفته است.
ولایات دارالمرز ایران / یاسنت لویی رابینو / جعفر خمامی زاده
حکومت گیلان، از جمله بندر انزلی، در دست خسرو خان گرجی (متولد تفلیس) بود. او در انزلی بناهای فراوان ساخت و نخستین توسعه یافتگی در بندر انزلی به دست او صورت گرفت تا پیوندهای اقتصادی ـ اجتماعی بیشتری با روسیه برقرار شود. در نتیجه، ایران از طریق بندر انزلی، با باکو و حاجی طرخان مناسبات اقتصادی پیدا کرد. از جمله بناهایی که در دوره خسرو خان گرجی ساخته شد، دو قلعه در دو سوی دهانه تنگه، دو کاخ، راسته بازاری مشرف بر دریا و برج 35 متری فانوس دریایی بود…
فانوس دریاییی که به وسیله خسرو خان از آجر بنا گردید و در انتهای حد شمالی قرار گرفته است. این بنا 35 ذرغ ارتفاع دارد. با وجود این‌که اکثراً آن را روشن نمی‌کردند مزد نگهبان این برج در سال 1294 هجری قمری 25 تومان و پول روغن ان 328 قران بود که تا سال 1327 هجری این هزینه را در حساب عمومی گیلان منظورمی‌کردند. این برج فعلاً رو به ویرانی است.
هنر و معماری اسلامی / ریچارد اتینگهاوزن / الک گرابر / یعقوب آژند
چند برج آرامگاهی نیز باقی مانده است. یکی از تماشایی‌ترین آن‌ها گنبد قابوس است که قابوس بن وشمگیر شاهزاده زیاری آن را در سال 385ـ386 ﻫ../1006ـ1007م. در نزدیکی گرگان، جنوب شرقی دریای مازندارن، بنا کرد. درون این برج مدور است و در بیرون شبیه ستاره‌ای ده پر روی سطحی دست‌ساخت و با ارتفاع 51 متر قرار گرفته و بر چشم‌انداز پیرامون خود مسلط است. در این بنا نشانی از مقبره دیده نمی‌شود و یکی از مورخان محلی گزارش کرده که تابوتی، آن هم بی‌هدف، درون آن قرار داشته است. هماهنگی خطوط و اشکال عالی آجری این بنا شاخص‌تر از بنای آرامگاه سامانی در بخاراست. دو کتیبه و یک حاشیه تزیینی کوچک در زیر سقف تنها خصوصیاتی هستند که توده حجیم آجرها را منقطع کرده است. بر این ساختمان جنبه زیبایی‌شناختی کاملاً متفاوتی حاکم است. منشأ گنبد قابوس روشن‌تر از بناهای بخارا نیست. از آن‌جا که این بنا به دست یکی از اعضای خانواده زردشتی نومسلمان ساخته شده بود و هنوز پیوندهایی با سنت‌های پیش از اسلامی داشت (این مسئله را می‌توان از بهره‌گیری تقویم قمری و شمسی کتیبه آن دریافت) می‌توان به طور آزمایشی منشأ آن را در بعضی از آثار یادبودی مزدایی و یا دگرسانی خیمه و چادر به یک بنای معماری پیگیری کرد.
چنان‌چه پیش‌تر متوجه شدیم، نخستین آرامگاه‌های اسلامی در قرن 4 ﻫ./6 میلادی و احتمالاً برای بزرگداشت سلاطین و تجلیل ائمه شیعه برپا شد. این آرامگاه‌ها در ایران به صورت برج و یا بناهای مربع‌شکل بودند که قبه‌هایی روی سکنج‌ها داشتند ولی کارکرد و شکل آن‌ها با ورود ترکان و پیروزی بعدی تسنن تغییر یافت. به جای اعقاب امام علی(ع)، قدیسان و اولیاءالله و صحابه افسانه‌ای پیامبران و اغلب شخصیت‌های عهد عتیق صاحب آرامگاه شدند (مشهد؛ در ایران گاه امامزاده نیز با این اسم نامیده می‌شود). این آرامگاه‌ها کانون زیارت و اعتقاد عمومی شد، و رشد آن‌ها را می‌بایست به سبب دو ویژگی مهم مذهبی زمان دانست: یکی رستگاری شخصی از طریق شفاعت یک نفر قدیس و یا یک واقعه مقدس؛ و دیگری تلاش صنوف و سازمان‌های تصوف برای بستن خود به یکی از اولیاءالله. در بعضی شهرها آرامگاه‌ها مکانی برای تمرکز روحی و تجمع انسان‌هایی شد که از نقاط دوردست برای مجاورت با اولیاءالله می‌آمدند. ضمناً توسعه نظم و نظام زمین‌داری سرکردگان نظامی ضرورت یادبود ثروت و عظمت و یا استقرار سلطنت و مقابر شخصی را پیش کشید.
اولاً برج مقبره هنوز موجود است. دو نمونه از آن‌ها وجود دارد: در دامغان که مدور و از آجر است و گنبدی نوک‌تیز دارد. آجرکاری آن تا حد زیادی ساده است ولی بخش فوقانی تنه ستون آن تزیینات زیادی دارد. در ری مقبره ستاره‌شکل مرمت‌شده‌ای وجود دارد که مثل گنبد قابوس به موازات قرنیز پایین گنبد آن و در یک فضای کوچک، کمی آرایه و زینت‌کاری دیده می‌شود؛ ولی برازندگی چشم‌گیر بناهای متقدم به گونه منظره سنگینی از برج آبی درآمده است. یکی از مقبره‌های برج‌دار جنوب ایران در ابرقو قرار دارد.
خرقان
دو مقبره خرقان (به تاریخ 446 ﻫ./1067ـ1068 میلادی و 471 ﻫ./1093م.) و مقبره وابسته به آن در دماوند به ترتیب در شمال ایران و جنوب شرق قزوین و شرق تهران قرار دارند. هر سه مقبره دارای درون و بیرون چندضلعی و حدود 13 متر ارتفاع هستند؛ و هر جانب آن 4 متر طول همراه با پشت‌بندهای زاویه‌ای نیمکره‌ای دارد. در داخل آن در یک فضای سکنج، گنبدی قرار گرفته که در دومین ساختمان خرقان دوجداره است (یعنی از قدیم‌ترین گنبدهای دوجداره ایران به شمار می‌رود). آجرکاریِ همه این‌ها چشم‌گیر است و در آن‌ها یک رشته قاب‌بندهای تزیینی سنجیده به کار رفته، که بعداً به آن خواهیم پرداخت. یکی از آرامگاه‌های خرقان تزیین منقوش دارد که احتمالاً در ایام بعد به آن افزوده شده است. برج‌های خرقان به وسیله محمد بن مکی زنجانی ساخته شد و بعید نیست که سلاطین فرودست ترک و یا ایرانیان مشوق او بوده باشند.
کبود مراغه
گروه سوم به سبب اصالتش و نیز به دلیل احتوای تعدادی از ویژگی‌های آرامگاه‌های کهن‌تر مناطق دیگر ایران شهرت دارد. این گروه از آرامگاه‌ها در منطقه شمال غرب، که کمابیش منطبق با آذربایجان امروزی و مخصوصاً مراغه و نخجوان است و تاریخ آن به سال 526 ﻫ./1147ـ1148 میلادی (گنبد سرخ مراغه) و 576 ﻫ./1197 (گنبد کبود مراغه) می‌رسد، قرار دارد. این مقبره‌ها که به شکل مدور، مربع و چندضلعی و ضمناً از سنگ است، بیشتر از برج مایه گرفته‌اند تا از سایبان. همه آن‌ها سرداب دارد که چیزی نو و بدیع در ایران به شمار می‌رفت و جوانب دیگر نمای پیشین آن‌ها از نظر شکل و یا گستره تزیین آن‌ها با هم فرق دارد. از این‌ها گذشته در کتیبه‌های رسمی آن‌ها نام سازندگانشان آمده است.
یکی از نوآوری‌های آرامگاه‌های ایران در این زمان پیش‌تاق است که دروازه‌ای بلند و صوری بود و نمای پیشین واحدی را برای ساختمان تدارک می‌دید. چنین می‌نماید که منشأ پیش‌تاق از آسیای مرکزی باشد چون در سرخس و مهنه در جنوب ترکمنستان و در اواسط سده 5 ﻫ./11 میلادی چنین پیش‌تاق‌هایی به آرامگاه‌ها افزوده می‌شد. پیش‌تاق مرکب از دو برج پیشکرده مشابه بود که نوعی ایوان توخالی و مجوف را با قوس ویژه‌ای که قاب مستطیلی داشت و پلکان‌ها را برای رسیدن به بالاخانه زیر پوشش خود قرار می‌داد، ایجاد می‌کرد. در مهنه و سرخس تزیین در هر چهار جانب سنگین بود، ولی بعدها مثلاًدر اوزگند و اورگنج پیچیدگی و درهم‌تافتگی روبه‌رشد قالب‌ریزی‌ها و طرح‌های تزیینی بین نمای پیشین و دیوارهای جانبی تقابل و تباین ایجاد می‌کرد. گفتنی است که پیش‌تاق یا حالت زیبایی‌شناختی داشته با تشریفاتی یا توسعه نمادین؛ در واقع پیش‌تاق یک افزایش عمومی و کلی در ساختمان نمای پیشین بوده است.
پیش‌تاق مبین جریان‌های عمده آرامگاه‌های ایرانی در سده‌های 5 و 6 ﻫ./11 و 12 میلادی بود. فرق بین برج و سایبان، برخلاف قرون قبل، دیگر به راحتی قابل‌تشخیص نبود؛ لیکن فرق بین اضلاع و آرایش سنجیده و متغیر آن‌ها و گستره پیچیدگی ساختمانی‌شان نشانگر این مسئله است که تحول معماری و زیبایی‌شناختی آن به طور کلی رابطه‌ای مستقیم با تحول معماری و زیبایی‌شناختی همزمان ساختمان داشته، در حالی که مفهوم اجتماعی ـ بافتی آن‌ها را باید در تاریخ مذهبی و فرهنگی پیگیری کرد.
هنر و معماری اسلامی / شیلا بلر / جانان بلوم / یعقوب آژند
سلطانیه
در آرامگاه باشکوه اولجایتو در سلطانیه مقیاس وسیعی از ویژگی‌های معماری درباری ایلخانی مشاهده می‌شود. ارغون این منطقه را در حدود 120 کیلومتری شمال غرب قزوین و سر راه تبریز تابستان‌گاه کرد و اولجایتو هم پایتخت امپراتوری را به آن‌جا انتقال دارد و از این رو نام «سلطانیه» بر آن نهاد. سلطانیه همچون سایر شهرهای ایران بارویی بیرونی و ارکی درونی داشت. باروی بیرونی آن 30000 گام بود؛ ارک درونی آن را یک خندق، 16 برج مستقل و پلی کشویی و پهن که برای عبور پهلو به پهلوی 4 اسب مناسب بود، حفاظت می‌کرد. این ویژگی‌ها را می‌توان از گزارش نصوح سلاحی متراقچی در سال 943ـ944/1537ـ1538 از اردوکشی‌های سلطان سلیمان عثمانی در ایران و عراق دریافت. بزرگ‌ترین بنای داخل ارک مجموعه بقعه سلطان بود که از یک مسجد، مدرسه، مسافرخانه، دارالشفا، مهمان‌خانه و بناهای دیگر تشکیل می‌شد.
بسطام
فعالیت معماری آثار عام المنفعه اطراف مقبره در انحصار سلاطین و وزرای ایلخانی نبود، بلکه بعضی از افراد نیکوکار و هنردوست هم در این کار پیش‌قدم می‌شدند و مقبره‌های شیوخ صوفی را با مجتمع تدفینی یادبودی جاودانه می‌کردند. بعضی از این مجتمع‌ها در اطراف مقبره شخصیت‌های نام‌آور تاریخ برپا شده است. در ایران شمالی مقبره بایزید بسطامی (متوفی 261 یا 264/874 یا 877)، عارف بلندآوازه جهان اسلام، آیینه تمام‌نمای آثار معماری دوره ایلخانی است و در آن تزیین عالی با گچ‌بری منقوش و منقور و برج‌مقبره‌ای بزرگ به کار رفته و به نواده اولجایتو اهدا شده است. برج آن با قطر اندرونی 6متری، با 25 خیاره مثلثی ساخت‌وساز شده و عمودی بودن آن‌ها موجب شده تا خود برج بلندتر از آنچه هست، بنماید (ارتفاع آن 13.58 متر از پایه تا بالای قرنیز است). در ایران ساخت برج‌های مقبره‌ای سنتی طولانی داشت اما جای‌گیری برج بسطام، تحولی جدید را در این جهت نشان می‌دهد. این بقعه که در پشت دیوار قبله مسجد جامع شهر ساخته شده در دید نمازگزاران مسجد جای می‌گیرد؛ یعنی تحولی که در معماری معاصر ممالیک مصر هم وجود داشت. با این‌که خود سلطان پشتیبان و مشوق اصلی ساخت این بقعه بود، اسباب و اثاث آن را زیردستانش فراهم کردند مثلاً کریم الدین شوغانی وزیر سلطان، شمعدان این بقعه را در سال 708ـ709/1308ـ1309 به آن‌جا اهدا کرد.

مطالب مرتبط