اقوام ایران

_{تاریخ جامع ایران
سید کاظم موسوی بجنوردی}

_{ثبت و ضبط و تدوین چند هزار سال تاریخ سرزمین و مردم ایران، با فراز و نشیب‌های بی‌مانند، وظیفه همه ایرانیانی است که برای مرز و بوم خود در عرصه تاریخ و تمدن بشر سهمی ممتاز و سترگ قائل‌اند. به رغم این همه، هنوز مجموعه‌ای نسبتاً جامع که مهمترین وجوه تاریخ ایران را، به شیوه‌ای محققانه بازگوید، پدید نیامده است. آثار پراکنده درباره ادوار مختلف یا مجموعه‌های محققانه‌ای که به‌ندرت در این موضوع منتشر شده، تنها گوشه‌هایی از تاریخ ایران را در بردارند. مجموعه‌ای که تحقیق و تدوین آن را قریب به دوازده سال پیش مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی بر عهده شناخته است یعنی تاریخ جامع ایران عنوان مجموعه‌ای است 20 جلدی، مشتمل بر وجوه مختلف تاریخ سیاسی و اجتماعی و فرهنگی ایران از دوران پیش از اسلام تا انقراض قاجار. مراد از ایران در این مجموعه، دنیای ایرانی یا ایران فرهنگی است که همواره قلمروی گسترده‌تر از مرزهای جغرافیایی این سرزمین را شامل می‌شده است. از این وجهه نظر، مجلدات و ابواب مربوط به تاریخ فرهنگی ایران، بی ‌شک از اهمیت خاص برخوردار خواهد بود.}

دسترسی

گزیده‌ی کتاب:

تاریخ جامع ایران / کاظم موسوی بجنوردی / جلد اول

شهریاری در ایران باستان / محمود جعفری دهقی

مقدمه
شهریاری در اندیشه اقوام و تمدن های بومی ساکن فلات ایران از دیرینگی بسیاری برخوردار است. پیش از ورود آریاییها اقوام ایلامی، کاسی، لولوبی و گوتی در کشاکش تکوین نظام شهریاری دستخوش چالش‌های بسیاری بودند. با این همه، رویکرد روند تکاملی تمدن های مذکور، ایجاد نظام گسترده ای بود که مصداق آن در ساختار فرمانروایی هخامنشی، اشکانی و سرانجام ساسانی قوام یافت. در این راستا، سیر برپایی و گسترش شهریاری، مستلزم تکامل تدریجی ابزار کشاورزی، استخراج فلزات، گذار از دوران مادرسالاری، ایجاد مالکیت خصوصی و پیدایش دولت ها بود. بدیهی است که عوامل و عناصر اقتصادی، تجاری و فرهنگی نقش غیرقابل انکاری در تکامل اندیشه شهریاری داشته است.
دیرینه ترین نشانه های تشکیل جوامع اولیه در فلات ایران، به دوره هایی بسیار کهن باز می گردد. کاوش های باستان شناسی در بخش هایی از این فلات، نظیر سیلک کاشان نشان میدهد که بازشناسی سیر پیشرفت فرهنگ و تمدن در فلات ایران و زمینه ها و عناصر بومی شهریاری را در این سرزمین، می‌توان حتی از حدود پنج‌هزار سال پیش از میلاد بررسی کرد. دانشمندان، فلات ایران را به مثلثی همانند می‌کنند که به وسیله سه رشته کوه محاصره شده است؛ به طوری که رشته کوههای زاگرس همانند دیوار عظیمی از شمال غربی به جنوب غربی امتداد یافته، سلسله کوههای البرز در ضلع شمالی مثلث یادشده و در امتداد سواحل جنوبی دریای خزر قرار گرفته و تا خراسان ادامه یافته است؛ سرانجام، رشته کوههای جنوبی، از جمله مکران کوه به منزله ضلع سوم این مثلث بوده و نقش آن را کامل می کند. دامنه رشته کوههای یادشده غالبا حاصلخیز است و بدین روی زیستگاه جوامع و تمدن های بومی فلات ایران شناخته شده است. اما در میان این مثلث که بخش مرکزی فلات ایران را در برمی گیرد، در دشت کویری وجود دارند که به نامهای دشت کویر و کویرلوت شهرت یافته اند و از بایرترین کویرهای جهان هستند.
فلات ایران به واسطه پاره ای ویژگی های سیاسی و اقتصادی، از دیرباز حائز اهمیت بسیار بوده است، وجود خلیج فارس در جنوب و دریای خزر در شمال آن به عنوان پلی میان آسیا و اروپا، یعنی شرق و غرب محسوب می شود. افزون بر این، وجود ذخایر و منابع سرشار زیرزمینی و آب و هوای متنوع و خاک حاصلخیز آن، فلات ایران را تبدیل به یکی از سرزمین‌های برتر جهان ساخته است، به همین سبب جاده ابریشم که یکی از مهم‌ترین جاده‌های تجاری جهان باستان به شمار می رود، از این سرزمین می‌گذرد. سرزمین ایران همچنین به واسطه حضور تمدنها و فرهنگهای متنوع خاستگاه اندیشه ها و تفکرات سیاسی و فلسفی در زمینه ایجاد حکومت ها بوده و در دوره های بعد نیز این اندیشه ها و تجربیات را به تمدن های دیگر انتقال داده است.

به نظر میرسد که گروهی از اقوام که از لحاظ نژاد و سایر ویژگی ها نه به دسته سامی و نه به گروه هندواروپایی تعلق داشته، از دیرباز در بخش وسیعی از آسیای غربی سکونت داشته اند. دانشمندان این گروه را سیانی» نامیده و بر این باورند که اقوام اورارتویی، لولوبی، کاسی، ایلامی، هیتی و میتانی بخشی از این نژاد بوده اند (گیرشمن ۱۳۷۴: ۳۰)، افزون بر این، در گزارش هایی که از کتیبه های شاهان کاشان نشان میدهد که بازشناسی سیر پیشرفت فرهنگ و تمدن در فلات ایران و زمینه ها و عناصر بومی شهریاری را در این سرزمین، می توان حتی از حدود پنج هزار سال پیش از میلاد بررسی کرد. دانشمندان، فلات ایران را به مثلثی همانند می کنند که به وسیله سه رشته کوه محاصره شده است؛ به طوری که رشته کوههای زاگرس همانند دیوار عظیمی از شمال غربی به جنوب غربی امتداد یافته، سلسله کوههای البرز در ضلع شمالی مثلث یادشده و در امتداد سواحل جنوبی دریای خزر قرار گرفته و تا خراسان ادامه یافته است؛ سرانجام، رشته کوههای جنوبی، از جمله مکران کوه به منزله ضلع سوم این مثلث بوده و نقش آن را کامل می کند. دامنه رشته کوههای یادشده غالبا حاصلخیز است و بدین روی زیستگاه جوامع و تمدن های بومی فلات ایران شناخته شده است. اما در میان این مثلث که بخش مرکزی فلات ایران را در برمی گیرد، در دشت کویری وجود دارند که به نامهای دشت کویر و کوبرلوت شهرت یافته اند و از بایرترین کویرهای جهان هستند.
فلات ایران به واسطه پاره ای ویژگی های سیاسی و اقتصادی، از دیرباز حائز اهمیت بسیار بوده است، وجود خلیج فارس در جنوب و دریای خزر در شمال آن به عنوان پلی میان آسیا و اروپا، یعنی شرق و غرب محسوب می شود. افزون بر این، وجود ذخایر و منابع سرشار زیرزمینی و آب و هوای متنوع و خاک حاصلخیز آن، فلات ایران را تبدیل به یکی از سرزمین های برتر جهان ساخته است، به همین سبب جاده ابریشم که یکی از مهم ترین جاده های تجاری جهان باستان به شمار می رود، از این سرزمین می گذرد. سرزمین ایران همچنین به واسطه حضور تمدن ها و فرهنگهای متنوع خاستگاه اندیشه ها و تفکرات سیاسی و فلسفی در زمینه ایجاد حکومت ها بوده و در دوره های بعد نیز این اندیشه ها و تجربیات را به تمدن های دیگر انتقال داده است.

بخش مهمی از فلات ایران در حدود هزاره سوم پیش از میلاد به وسیله ایلامی ها اداره می شد. نژاد این قوم به درستی شناخته نشده، اما ایلام به معنی «سرزمین بلند است. ایرانیان آنها را با عنوان «اوجه » Uvjā میشناختند و واژه های «خوز» و «هوزه »احتمالا از همین خانواده است. در کتیبه های داریوش در بیستون نیز از آنان با نام اوجه یاد شده است. در الواح شاهان سومر و بابل نیز نامهای شوش و ایلام ذکر شده است. در هر حال آغاز هزاره سوم پیش از میلاد را تاریخ تکامل اجتماعی سرزمین ایلام دانسته‌اند که این تاریخ، مقارن با پیدایش دولتهای میانرودان بوده است.

کاسیان یکی دیگر از اقوام آسیایی و بومی ساکن فلات ایران بودند که به ویژه در حدود لرستان فعلی می‌زیستند. احتمالا زیستگاه آغازین این قوم در آسیای میانه بوده و هجوم آنها به این ناحیه منجر به تشکیل فرمانروایی هینی شده است. قبایل کاسی که در اکدی کاشی، و در منابع یونانی کاسای Kassai نامیده شده اند، از هزاره دوم پیش از میلاد در صحنه تاریخ باستان پدیدار شدند. کاسی ها در حدود هزاره دوم پیش از میلاد به بابل آمدند و در حدود شش سده بر این ناحیه فرمان راندند.

لولوبی ها دست کم از هزاره سوم پیش از میلاد همراه با اقوام ایلامی، گوتی و مانایی در دامنه کوههای زاگرس می زیستند. از اقوام گوتی در هزاره سوم و دوم پیش از میلاد اشاره هایی در دست داریم، بنابراین میدانیم در کوههای کردستان سکونت داشتند. جایگاه اقوام مانا در جنوب دریاچه ارومیه بوده و از این قوم آثار گرانبهایی به ویژه متعلق به سدههای نهم تا هفتم پیش از میلاد در زیویه کردستان کشف شده است. ظاهرا و بنابر گزارش کتیبه های آشوری، ماناها ترکیبی از چند قبیله بودند. اگر چه در کتیبه های اورارتو از آنان به عنوان یک دولت یا پادشاهی یاد شده اما به نظر می رسد که در مقاطعی از تاریخ حیات خود، به صورت الیگارشی و توسط گروهی از زورمندان اداره می شده است. سرزمین مانا بعدها به دست مادی ها افتاد و فرهنگ آنان در تکوین شهریاری در ایران نقش به سزایی ایفا کرد.

هرچند اورارتویی ها در مناطقی بیرون از فلات ایران و غالبا در ارمنستان کنونی ساکن بودند با این همه فرهنگ بسیار غنی آنها تأثیر چشمگیری بر ساکنان فلات برجای نهاد. از این قوم در اواخر هزاره دوم پیش از میلاد نشانه هایی در کنار دریاچه وان یافته اند. بعدها در قرن هشتم پیش از میلاد که اورارتویی ها به اوج قدرت رسیدند، شاخه ای از آنها بر سرزمین ماناها در شرق دریاچه ارومیه دست یافتند و بر این ناحیه تا حدود دریای سیاه فرمانروایی کردند. در جنوب شرقی فلات و در ناحیه ای که امروزه کلات خوانده میشود، اقوام براهویی میزیستند، این قوم که به زبان دراویدی سخن می گفتند احتمالا از اقوام بومی فلات، پیش از ورود آریاها بودند.
لازم به یادآوری است که پیش از شکل گیری تمدن های یادشده و در دوره های نزدیک به آن، تحولاتی در فلات ایران روی داد که منجر به ایجاد اندیشه شهریاری و تشکیل فرمانروایی ها و تمدن های بزرگ در این منطقه شد. در اینجا بیان برخی از این تحولات، پژوهشگران این مقوله را در بازشناسی شهریاری در دوران کهن یاری خواهد نمود.

ایران در عهد باستان در تاریخ اقوام و پادشاهان
محمد جواد مشکور

در کتاب حاضر بدون آنکه مانند محققان این بحث تنها نظر به تاریخ پنج دولت: ماد، هخامنشی، سلوکی، اشکانی و ساسانی داشته باشد، کوشیده است تمام وقایع مهمی را که قبل از اسلام در فلات ایران در اعصار مختلف روی داده است با شرح احوال پادشاهان و نامدارانی که قهرمانان این ماجراها در این صحنه پهناور بوده اند، به رشته تحریر در آمده است.
دوران ایران باستان دوران تشکیل دولت ماد تا پایان حکومت ساسانیان و حمله عرب به ایران است. (..۶ ق.م. تا ۶۵۲ م) پیش از مهاجرت آریایی‌ها به فلات ایران، اقوامی با تمدن‌های متفاوت در ایران می‌زیستند. سرزمین کنونی ایران بخش بزرگی از یک واحد جغرافیایی بنام فلات ایران است، این واحد طبیعی با تنوع اقلیمی و زیستی خود دارای ویژگیهای بارزی است که در نتیجه آن وحدت فرهنگی ایران را سبب شده‌است، بی‌گمان تمدن بشری مرهون نبوغ و خلاقیت مردمانی بوده‌است که سالیان دراز در این سرزمین زندگی کرده‌اند و در تعامل با جغرافیا و نظام طبیعی حاکم بر آن و در جریان روزگار، تاریخ فرهنگی و تمدن خود را آفریده‌اند.
سلسله های پادشاهان ایران در پیش از اسلام:
ایلامیان
مادها
هخامنشیان
سلوکیان
اشکانیان
ساسانیان

دسترسی

گزیده کتاب:

ایران در عهد باستان در تاریخ اقوام و پادشاهان / محمد جواد مشکور

اقوامی که قبل از تسلط آرایاها در ایران، بین‎النهرین و خوزستان تشکیل دولت داده بودند عبارتند از: سومر، اکد، بابل، آشور، گلده.

در مغرب فلات ایران شبه جزیره‌ی بزرگی است که از مشرق به خلیج فارس و ایران، و از جنوب به اقیانوس هند و از مغرب به دریای احمر و از شمال غرب و شمال به دریای مدیترانه، و آسیای صغیر محدود است، و آن را شبه جزیره‎ عربستان گویند. مردم آن از نژاد سامی هستند که شعبه‌ای از نژاد سفید‌پوست است، و آن را اقوام مختلفی است که معروف‌ترین آنان در قدیم عبرانیان و بابلیان و آسوریان و عرب‌ها و آرامی‌ها و فنیقی‌ها بودند.

مردم ساکن عربستان از روزگار قدیم تا کنون به چادر نشینی و بدویت می‌گذرانند و معمولاً به طلب چراگاه از یک سرزمین دیگر می‌روند. در قرون قدیم مردم این شبه‌جزیره در جستجوی زمین‌های خوش‌آب‌وهوا و پر علف از جنوب رو به شمال رفتند، و در حدود سه هزار سال قبل از میلاد طوایفی از آنان در منتهای شمال غربی ایران و در ساحل مدیترانه و در سرزمین فلسطین مسکن گزیدند. این طایفه کنعانیان بودند که پیش از عبرانیان به آن نواحی مهاجرت کردند. در شمال این قسمت قبیله‌ای نیرومندی از نژاد سامی به نام آموری ساکن بودند، و در همسایگی آنان در طول ساحل سوریه فنیقی‌ها مسکن گزیده بودند و آشوری‌ها و بابلی‌ها و اکدی‌ها و آرامی‌ها نیز اقوام سامی نژاد دیگر بودند، که از شبه‌جزیره عربستان مهاجرت کرده و در نواحی بین‌النهرین ساکن شده بودند.

سومری‌ها ـ در حدود چهار هزار سال قبل از میلاد، طوایفی کوهستانی از کوهستان‌های شمالی به سرزمین شنعار یا سومر در بین‌النهرین، روی آوردند. و در آنجا مسکن گزیدند. نژاد آنان معلوم نیست، و حدود کشور ایشان را نمی‎توان درست معین کرد. همین قدر معلوم است که اوروراخ و نیپ‌پور از شهرهای نامی سومر بوده است. سومری‌ها بدواً در رأس خلیج فارس و طرفین شط‌العرب زندگی می‌کردند.

در این اختلاف است که آیا سکنه‌ اولیه‌ بابل سومری‌ها بودند یا سامی‌ها. امروز این عقیده اکثریت دارد که سومری‌ها ساکن بابل بودند. نام سرزمین سومر در تورات شنعار آمده است، و خود ایشان کشور خود را شومر می‌خوانند. از آثار مفرغی که در سومر به دست آمده، چنین استنباط گردید، که ورود آنان در سواحل فرات ناگهانی بوده، و آنان تمدن خود را از جنوب شرقی بحر خزر با خود آورده بودند، ولی بسیاری را عقیده بر این است که سومریان از طرف دریا به این سرزمین مهاجرت کردند. دلیل آنان روایت برس Berose مورخ بابلی است که چندی پس از اسکندر کتابی نوشت درباره‌ بابل، و در آن نوشته است که سکنه‎ قدیم بابل مانند چارپایان بدون قانون و شریعت می‌زیسته‌اند:

«در آن هنگام مخلوق عجیبی که نیم بدنش ماهی و نیمی دیگر آدمی، و دارای عقل بود که اوانس Oaness نام داشت از دریا بیرون آمد و خط و دانش و صنعت و شریعت به مردم آموخت. سپس در آب دریا ناپدید شد، و پس از گذشتن مدت‎های دراز طوفانی پدید آمد.»

این افسانه را محققان دلیل آن می‌گیرند که قومی که دارای تمدن عالی‌تری بوده و ظاهراً همان سومریان بودند، از راه دریا به این سرزمین آمده و بومیان را به تمدن خود آشنا ساختند. سومری‌ها قومی تیره موی بوده‌اند، و سرزمین اصلی آنان کوهستانی بود، و خدایانشان را در حالی که روی کوه‎ها ایستاده‎اند، نمایش می‎دادند. و نیز از طرز معماری آنان که بر مساکن خود تیر و الوار قرار داده‌اند برمی‌آید که سرزمین مزبور دارای جنگل و بیشه بوده است.

پا‌ته‌سی‌های سومر Patessi ـ رؤسای شهرهای سومر پاتسی نام داشتند. اینان امیر و پادشاهان محلی بودند، و جنبه‌ روحانی را به جنبه‌ کشورداری توأم نمودند. . بنا به معتقدات سومری‌ها که با عیلام جنگیدند ان‎ناتوم Ennatum اول نام داشت که پاتسی شهر لاگاش بود. و در حدود سه هزار سال قبل از میلاد شهر معروف Umma (اوما) را ضمیمه‌ مستعمرات خود کردند، و به قول خود به عیلامی‌ها شکست سختی داد زیرا مردم کوهستان عیلام پیوسته به سومر حمله می‌بردند، و پاتسی‌های مزبور حملات آنان را دفع کرده‌اند. نامه‌ای درباره‎ این واقعه از کاهن ربه‌النوع نین‌مار Ninmmar که به یکی از دوستان خود نوشته به دست آمده که مربوط به 3000 سال قبل از میلاد است، و از این رو از اسناد بسیار قابل توجه می‌‎باشد.

یک سلسله‌ی قدیمی ـ در حدود 2000 قبل از میلاد پس از سقوط سلسله‌ سوم اور وقایع نگاران شرح احوال سلسله‎های اولیه را جمع‌آوری کرده و مدون ساختند. در این فهرست‎ها ده پادشاه نشان داده شده که به قول آن وقایع نگاران قبل از طوفان نوح سلطنت کرده‌اند. کشف آثاری نیز بعضی از اقوال این وقایع نگاران را تأیید می‌کند.