قوم هیتی دانستنی ها اطلس تاریخی ایران اقوام ایران تاریخ گذشته فرهنگ ها تیره های ایرانی / جلد دوم / از آغار تا پایان عصر هخامنشی / شروین وکیلی حوزه‌های فرهنگی‌ای که تا این‌جای کار موضوع بحثمان بودند، گوشه جنوب غربی ایرانزمین را پوشش می‌دادند و سه قلمرو ایلام، میانرودان و آسورستان را شامل می‌شدند. از این‌جا به بعد وارد ربع شمال غربی ایرانزمین می‌شویم که سه قلمرو فرهنگی متمایز آناتولی، قفقاز و ماد را در بر می‌گیرد که سازمان جغرافیایی‌شان به ترتیب بر محور کوه‌های توروس، کوه‌های قفقاز، و دریاچه اورمیه-شمال زاگرس استقرار یافته است. این ناحیه بخش‌های کوهستانی گوشه شمال غربی ایرانزمین را در بر می‌گیرد و استان‌های کردستان و آذربایجان و منطقه قفقاز و نیمه شرقی آناتولی را شامل می‌شود. هسته ظهور پیچیدگی در این منطقه در مراکزی مثل گنج دره در کردستان قرار دارد که ده هزار سال قدمت دارد و نخستین نشانه‌های رام کردن جانوران و اهلی شدن بز در آن یافت شده است. مراکز دیگری مثل تپه گورون و سراب و چُغامامی و علی کُش هم در این منطقه هستند که هم‌زمان با مراکز میانرودانی در ۷۵۰۰ تا ۵۶۰۰ پ.م فعال بوده‌اند. نخستین دولت پادشاهی بزرگ در این ناحیه را یکی از تیره‌های نژاد آریایی به نام هیتی‌ها تاسیس کردند. هیتی‌ها قومی نیرومند و جنگاور بودند که برای نخستین بار در حدود سال ۱۶۰۰ پ.م در شمال و مرکز منطقه آناتولی نام و نشان شان را می‌بینیم. این مردم در این حدود دولتی پدید آوردند که پایتختش در شهری به نام هاتتوساس قرار داشت. به همین خاطر هیتی‌ها دولت خودشان را هات توساس می‌نامیدند، که نام خود را از مردم حاتی گرفته که بومیان اولیه این منطقه بوده‌اند و زبان و نژادشان با هیتی‌های آریایی متفاوت بوده است. شاهان هیتی از همان ابتدای کار به فتح شهرهای همسایه همت گماشتند و یکی از بلندپروازانه‌ترین حملات‌شان همان بود که بابل را گشود و سلسله بابلی کهن را چندان ضعیف کرد که به زودی کاسی‌ها جایگزین شان شدند. زبان هیتی‌ها کهن‌ترین نسخه ثبت شده از زبان‌های هند و اروپایی است و درباره رده‌بندی‌اش بحث وجود دارد. برخی آن را به دوران پیش از جدایی زبان‌های هند و ایرانی از اروپایی مربوط می‌دانند و برخی دیگر آن را در ساقه آغازین این درخت می‌نشانند و آن را نمونه‌ای کهن‌تر از زبان پیشاهند و اروپایی (PIE (قلمداد می‌کنند. هیتی‌ها خط میخی اکدی را وام گرفتند و بر مبنای آن خط میخی ویژه خود را برای نوشتن زبانشان ابداع کردند. همچنین نوعی خط هیروگلیف جالب توجه در آناتولی شکل گرفت که با آن نیز زبان هیتی نویسا شده بود. جالب آن که کهن‌ترین ثبت از کلمه آریایی (به معنای نژاده و نجیب و برچسبی در خودانگاره قومی) نزد این مردم دیده می‌شود و عبارتی که برای تایید حرف دیگران به کار می‌گرفته‌اند »آری« یعنی درست بوده، که در زبان پارسی باقی مانده و آره / آری امروزین را برساخته است. هیتی‌ها خودشان زبانشان را نِشیلی می‌نامیدند که یعنی زبان منطقه نِشا (نسا) که همان کولتپه امروزین است. هیتی‌ها در فناوری آهن پیشگام بودند و برای مدت‌ها فرض می‌شد که قدرت نظامی‌شان به خاطر انحصاری بوده که در تولید و ساخت سلاح‌های آهنین داشته‌اند. این دیدگاه البته امروز پذیرفتنی نیست و می‌دانیم که انحصاری از این نوع در کار نبوده و فناوری تولید آهن با روش‌های پربازده و صنعتی چند قرن بعدتر تکمیل می‌شود که با موج بعدی کوچ آریایی‌ها و فروپاشی جوامع عصر برنز مصادف می‌شود. هیتی‌ها به ویژه در قرون سیزدهم و چهاردهم پ.م بسیار مقتدر بودند و در این دوران بر سر استیلا بر آسورستان و شمال میانرودان با دولت‌های میتانی ـ آشور و مصر درگیری داشتند. در حدود سال ۱۱۸۰ پ.م آشوب فراگیر ناشی از آغاز عصر آهن و فروپاشی جوامع عصر برنز قلمرو هیتی را هم به کام خود کشید و فریگی‌های نوآمده دولت هیتی را از بین بردند. مردم هیتی البته باقی ماندند و دولت‌شهرهای پراکنده‌ای را پدید آوردند که اغلب با برچسب نوهیتی شناخته می‌شود. دولت هیتی از همان ابتدای کار قلمروی چند قومی بود و بدنه جمعیتی اش از قفقازی‌هایی تشکیل می‌شد که هوری یا حاتی بودند. به همین خاطر در دولت‌شهرهای نوهیتی هم گاه عنصر قفقازی نیرومندتر از عنصر آریایی بود. چون هویت هیتی در اصل به طبقه‌ای از نخبگان جنگاور باز می‌گشت که تباری آریایی و متمایز از بدنه جمعیت داشته‌اند. هویت آریایی هیتی‌ها طی قرن‌های پس از فروپاشی حات توساس از یاد نرفت و در قالب دولت‌های نوهیتی و تیره‌های قومی قرون بعد بارها قید شده و به احتمال زیاد بدنه تداوم یافت. در متنی به نسبت دیرآیند مثل عهد عتیق نام هیتی‌ها آریایی هیتی‌ها پس از فروپاشی این دولت همچنان هویت خود را حفظ کردند و در قوم لوویایی جذب شدند. مقاله و پایان نامه قوم آرامی قوم آموری قوم اروراتویی قوم اکدی قوم ایلامی قوم اومان ماندا قوم حاتی قوم بلخی قوم سندی قوم سکای خاوری قوم سومری قوم عبرانی قوم فلسطینی قوم کیمری قوم کاسی قوم کنعانی قوم لولوبی قوم گوتی قوم مادی قوم لوویایی قوم میتانی قوم مانا قوم هیتی قوم هوری تیره آشوری تیره ارمنی تیره اسکودره ای تیره ایلامی تیره ایونی تیره بابلی تیره بلخی تیره پارتی تیره تتگوشی تیره خوارزمی تیره رخجی تیره زرنگی تیره سغدی تیره سکای آنسوی دریا تیره سکای تیزخود تیره سکای هوم خوار تیره عربی تیره فنیقی تیره کاپادوکی تیره کاریایی تیره کوشی تیره گنداری تیره لودیایی تیره لوکیایی تیره لیبیایی تیره مادی تیره مصری تیره مکه ای تیره هراتی تیره هندی
