قوم لوویایی دانستنی ها اطلس تاریخی ایران اقوام ایران تاریخ گذشته فرهنگ ها تیره های ایرانی / جلد دوم / از آغار تا پایان عصر هخامنشی / شروین وکیلی لوویایی‌ها (به اکدی: نووائوم) قومی آریایی و خویشاوند با هیتی‌ها بودند که به زبانی متفاوت ولی نزدیک به هیتی سخن می‌گفتند و تقریباً هم‌زمان با ایشان در اسناد تاریخی نمایان شدند. وام واژه‌های بازمانده از لوویایی‌ها در متون کول تپه نشان می‌دهد که در فاصله ۱۹۵۰ تا ۱۷۰۰ پ.م این دو گروه از هم تمایز یافته و دو قوم متفاوت محسوب می‌شده‌اند. مرکز استقرار لوویایی‌ها در مناطق میانی آناتولی و جایی در جنوب رود قزل ایرماغ قرار داشته و از این نظر با هیتی‌ها که در شمال این رود مستقر بودند تفاوت داشته است. نام قلمرو لوویایی‌ها در اسناد هیتی به صورت سرزمین پوروشاندا ثبت شده و این نام دولت‌شهر اصلی این مردم بوده است. مکان این شهر هنوز ناشناخته است، اما احتمال جایی در حوالی قونیه و تپه قراهویوک یا تپه عجم هویوک در نزدیکی آق‌سرای امروزین بوده است. شاهان لوویایی برای دیرزمانی همچون رقیبان و همسایگان نیرومند هیتی‌ها در اسناد باستانی بازنموده می‌شده‌اند. سندی هیتی در کانش شاه پوروشاندا را با لقب شاهنشاه (به اکدی: روبَئوم رَبیئوم) به رسمیت می‌شناسد. متنی اکدی به نام »پادشاهِ جنگ« (شَر تَمهاری) هم داریم که در قرن چهاردهم پ.م نوشته شده و داستان لشکرکشی شروکین اکدی به قلمرو پوروشاندا و نبردش با نور- داگان شاه لوویایی را بازگو می‌کند. این داستان تخیلی است و بی‌شک در دوران شروکین اکدی (۲۳۵۰ پ.م) لوویایی‌ها در آناتولی حضور نداشته‌اند. اما احتمال به رخدادی تاریخی اشاره می‌کند و خاطره‌ای است از جنگی که میان آشوری‌ها و اکدی‌ها در قرن نوزدهم پ.م درگرفته است. چرا که برای مردم منطقه روایتی هویت بخش بوده و نسخه‌ای اکدی از آن در میان بایگانی العمرنه در مصر نیز کشف شده است. سند مهم دیگری که به این مردم اشاره می‌کند در قرن هفدهم پ.م نوشته شده و به دوران زمامداری آنیتا شاه آغازین هیتی‌ها مربوط می‌شود که بر کانش (نسا) فرمان می‌رانده و گویا با رقابت زورمندانه پوروشاندا روبرو بوده است. کتیبه آنیتا که ماجرای لشکرکشی او به قلمرو لوویایی‌ها را روایت می‌کند، می‌گوید وقتی او با لشکریانش به این قلمرو رسید، »مردِ پوروشاندا« با عصا و تاج از جنس آهن به استقبالش آمد و تسلیم او شد. آنیتا هم با او آشتی کرد اما او را همراه با خود همچون گروگانی به کانش برد و در مقابل »مرد (پوروشاندا) به محض ورود به کاخ در دست راست (آنیتا) می نشست. « بنابراین از قرن هفدهم پ.م عمال لوویایی‌ها تابع هیتی‌ها بودند و پوروشاندا بخشی از قلمرو هیتی به حساب می‌آمد. قلمرو دیگری که جمعیت چشم‌گیری از لوویایی‌ها را در خود جای می‌داد کیلیکیه بود که در منابع هیتی به صورت کیزوواتنا نامش آمده است. جمعیت این منطقه آمیخته‌ای از هوری‌ها و لوویایی‌ها بود و در ابتدای کار تابع دولت هیتی محسوب می‌شد. اما در حدود ۱۵۰۰ پ.م حاکم این شهر خود را »شاه بزرگ« نامید و از فرمانبری هیتی‌ها سرپیچی کرد. تِلی‌پینو شاه هیتی ناگزیر با او کنار آمد و در حدود سال ۱۴۶۰ پ.م قرارداد صلحی با ایشپوتاخشو شاه کیزوواتنا منعقد کرد که در دوران فرزندانش هم دوام آورد. هرچند بعدتر استقلال خود را از دست داد و نخست به میتانی و در اواخر کار بار دیگر به هیتی منضم شد. دولت‌های محلی دیگری مانند آرزاوا و شِخا و ویلوسا هم در آناتولی وجود داشته‌اند که برای دیرزمانی در پیکره پادشاهی هیتی ادغام شدند اما پس از فروپاشی این دولت بار دیگر مستقل شدند. این شهرها یک‌پارچه لوویایی نبودند اما جمعیت بزرگی از این مردم را در خود جای می‌دادند و احتمال زبان رایج شان لوویایی بوده است. اهمیت شان در آن‌جاست که بعدتر برخی از آن‌ها جایگاهی مرکزی و مهم در روایت‌های تاریخی پیدا می‌کنند. مثال شِخا بعدتر به پادشاهی لودیه تبدیل می‌شود که در نهایت به دست کوروش بزرگ گشوده می‌شود، و ویلوسا همان ایلیون یا تروا است که همر داستان ویران شدن‌اش در آشوب پایان عصر برنز را بازگو کرده است. مقاله و پایان نامه قوم آرامی قوم آموری قوم اروراتویی قوم اکدی قوم ایلامی قوم اومان ماندا قوم حاتی قوم بلخی قوم سندی قوم سکای خاوری قوم سومری قوم عبرانی قوم فلسطینی قوم کیمری قوم کاسی قوم کنعانی قوم لولوبی قوم گوتی قوم مادی قوم لوویایی قوم میتانی قوم مانا قوم هیتی قوم هوری تیره آشوری تیره ارمنی تیره اسکودره ای تیره ایلامی تیره ایونی تیره بابلی تیره بلخی تیره پارتی تیره تتگوشی تیره خوارزمی تیره رخجی تیره زرنگی تیره سغدی تیره سکای آنسوی دریا تیره سکای تیزخود تیره سکای هوم خوار تیره عربی تیره فنیقی تیره کاپادوکی تیره کاریایی تیره کوشی تیره گنداری تیره لودیایی تیره لوکیایی تیره لیبیایی تیره مادی تیره مصری تیره مکه ای تیره هراتی تیره هندی
