قوم کاسی دانستنی ها اطلس تاریخی ایران اقوام ایران تاریخ گذشته فرهنگ ها تیره های ایرانی / جلد دوم / از آغار تا پایان عصر هخامنشی / شروین وکیلی نام این قوم در منابع مختلف به صورت کاسی/ کاشی/ کاشو ثبت شده است. در میانرودان انگار نام رسمی شان گالزو بوده باشد که شاید شکلی اکدی شده از همین اسم کاشی/ کاسی بوده باشد. شهری که این مردم به عنوان پایتخت خود در میانرودان ساختند دور-کوری گالزو نام داشته و امروز عقرقوف خوانده می‌شود. این شهر را کوریگالزوی اول شاه کاسی (درگذشته ۱۳۷۵ پ.م) تاسیس کرده و به این خاطر او را می‌توان بنیان‌گذار شهر بغداد امروز دانست، چون دور کوریگالزو در سی کیلومتری مرکز شهر بغداد امروزین قرار دارد. زبان کاسی‌ها درست شناسایی نشده، اما از بازمانده‌های آن معلوم است که به خانواده زبان‌های سامی و آریایی تعلق نداشته و احتمال نزدیکی‌هایی با زبان‌های باستانی بومی منطقه مثل هوری و گوتی و ایلامی داشته است. چندان که اشنایدر آن را در گروه هوری ـ اورارتی جای داده است. با این همه روشن است که یک لایه از عناصر فرهنگی آریایی در میان این مردم وجود داشته است و مهم‌ترین نمود آن را در اهمیت آیینی اسب و گردونه جنگی در میانشان می توان دید که آنان را با هیتی‌ها و میتانی‌های آریایی هم‌سان می سازد و الگوی حرکت و ساخت سیاسی و فرهنگیشان هم هم‌سان است. علاوه بر این بسیاری از شاهان و شخصیت‌های کاسی نام‌های آریایی دارند. کهن‌ترین اشاره به کاسی‌ها به اواخر هزاره سوم پ.م مربوط می‌شود و در این هنگام است که در اسناد ایلامی به این مردم اشاره‌ای می‌بینیم. اما نخستین گزارش درباره حضور نظامی نیرومندشان به سال ۱۷۴۰ پ.م مربوط می‌شود و این زمانی است که در سال نهم سلطنت شمشو ایلونا پسر حمورابی به بابل حمله کردند. شمشو ایلونا این حمله را پس زد، اما اقتدار ایشان برجای بود و در دوران اَبی ایشوه (۱۶۴۸-۱۶۲۰ پ.م) بار دیگر به این شهر حمله بردند و باز کاری از پیش نبردند. در سال ۱۵۹۵ پ.م هیتی‌ها به بابل هجوم بردند و شهر را فتح کردند، اما به سرعت به سرزمین خود بازگشتند. این شکست به افول قدرت بابل انجامید و یک نسل بعد در حدود سال ۱۵۷۰ پ.م بود که کاسی‌ها بار دیگر از راه رسیدند و این دفعه بابل را گشودند و نامش را به کاران دونیاش تغییر دادند و در آن پادشاهی نیرومند و استواری تاسیس کردند. بنا به اسناد رسمی بابلی، سلسله کاسی‌ها ۵۷۶ سال بر میانرودان فرمان راند و این طولانی‌ترین دوران زمامداری یک سلسله در کل تاریخ باستان محسوب می‌شود. نخستین شاه کاسی که گانداش نام داشته به احتمال زیاد هم‌زمان با شاهان آموری مستقر در بابل (میانه قرن هجدهم پ.م) در همسایگی این قلمرو به قدرت رسیده و فرزندانش به پیشروی خود ادامه داده و پس از آن که هیتی‌ها بابل را فتح و غارت کردند، این شهر را گرفته و بر آن فرمان رانده باشند. در این هنگام هنوز بقایای سومری‌ها در جنوب میانرودان باقی مانده بودند و دولتی محلی داشتند که در اسناد بابلی »مردم دریا« خوانده شده‌اند. کاسی‌ها در حدود ۱۴۶۰ پ.م آن منطقه را نیز گرفتند و سراسر سومر باستان را به دولتی یک‌پارچه تبدیل کردند. یکی از دلایل محبوبیت این شاهان در سرزمینی که فتح کرده بودند آن بود که کاسی‌ها به سنت‌های محلی بابلی‌ها و سومری‌ها احترام می گذاشتند. چندان که بت مردوک بابلی را که هیتی‌ها به یغما برده بودند را با تالش فراوان بازپس گرفتند و بار دیگر در بابل بر پایش کردند و او را با خدای بزرگ خودشان شوقامونا هم‌سان شمردند. همچنین شهر مهم نیپور که مرکز دینی و فرهنگی سومر قدیم بود و در سال ۱۷۳۰ پ.م خالی از سکنه شده بود، بار دیگر در عصر کاسی‌ها آباد شد و موقعیت خود در مقام مرکز فرهنگ کهن سومری را بازیافت و حاکمش با لقب گوین‌ناکو از موقعیت شاهی محلی و خودمختار بهره مند شد و اعتبار سیاسی چشم‌گیری پیدا کرد، چندان که در قرن سیزدهم پ.م شاهان کاسی در میان القاب خود «فرماندار نیپور» را نیز می‌گنجاندند. آخرین شاه دودمان کاسی‌های اصلی بابل انلیل نادین آهی (۱۱۵۷-۱۱۵۵ پ.م) نام داشت که از ایلامی‌ها شکست خورد و همچون اسیر او را به شوش بردند و همان جا تا پایان عمر باقی ماند. محبوبیت کاسی‌ها در بابل به قدری بود که دو قرن پس از انقراض این دولت یک کاسی دیگر در بابل ادعای تاج و تخت کرد و به سلطنت رسید و دودمان پنجم را تشکیل داد که دو دهه (۱۰۲۵-۱۰۰۴ پ.م) بیشتر نپایید و به دست مهاجمان آرامی از میان رفت. تا پیش از عصر کاسی‌ها بابل یکی از دولت‌شهرهای پرشمار مستقر در میانرودان بود و مرجعیت دینی یا سیاسی‌ای نداشت، و مرکزیت یافتن این شهر در سیاست جهان باستان مدیون دولت مستحکم کاسی بود که بابل مام‌شهر اصلی اش محسوب می‌شد. شواهد فراوانی در دست داریم که نشان می‌دهد بابل در این دوران مرکزی تجاری بوده که مردمی از اقوام و فرهنگ‌های گوناگون در آن با هم اندرکنش داشته‌اند و فرهنگ ویژه میانرودان که امروز درخشش اش ستوده می‌شود، در اصل در این دوران شکل گرفته است. عصر حاکمیت کاسی‌ها بر میانرودان را دوران ظلمت نامیده‌اند و در بس یاری از کتاب‌ها از غیاب کتابت و نویسایی در این دوران یاد کرده‌اند. این تصویر البته درست نیست و از سویی به ناآگاهی برخی از نویسندگان از یافته‌های باستان‌شناختی مربوط می‌شود و از سوی دیگر به خوانده نشدن و شهرت نداشتن متون این دوران باز می‌گردد. نکته اصلی آن است که تمرکز دیوان‌سالاری در یک شهر در دوران کاسی‌ها کاهش یافت و به همین خاطر تراکم همه متون در یک جا را به شیوهای که بعدتر نزد بابلی‌ها یا پیشتر در ماری و الگاش می‌بینیم، در این دوران نداریم. اما در شهرهای گوناگون این قلمرو حجمی عظیم از متون کشف شده که بخش عمده شان هنوز خوانده و ترجمه نشده است. تنها از نیپور هزاران لوح دیوانی کشف شده که نانویسا پنداشتن میانرودان در عصر کاسی‌ها را مردود می سازد. سیاست کاسی‌ها آشکارا پیچیده‌تر و کارآمدتر از نظام‌های سیاسی پیشین مستقر در میانرودان بوده است. کاسی‌ها از همان ابتدای کار با دولت‌های همسایه خود عهدنامه‌های دوستی امضا می‌کردند و بر تعیین حدود مرزی پافشاری داشتند. چنان که پوزور آشور سوم و بورنابوریاش اول شاهان آشور در قرن شانزدهم پ.م با ایشان چنین معاهده هایی داشتند و مرز میان کشور خود و بابل را به رسمیت می‌شمردند. تدبیر دیگر کاسی‌های برای ایجاد توازن سیاسی و صلح، ازدواج‌های میان خاندان‌های سلطنتی بود و عمال بابل در این هنگام مرکزی خانوادگی بود که از راه فرستادن یا گرفتن عروس با دربارهای هیتی و آشور و ایلام و مصر پیوند می خورد. کاسی‌ها در بابل دودمانی محبوب و استوار پدید آوردند و در زمان حاکمیت شان صلح و نظمی بر این قلمرو حاکم بود و شکوفایی اقتصادی و آبادانی چشم‌گیری در کار بود. اسب برای نخستین بار توسط کاسی‌ها به میانرودان وارد شد و چنان که در کتاب »اسطوره شناسی آسمان شبانه« نشان داده‌ام، نظام اخترشناسی و گاه‌شماری مشهور میانرودانی که خاستگاهش در ایران شرقی است نیز در همین زمان در بابل رواج یافته است. یعنی بخش عمده آن‌چه ما از فرهنگ بابلی در ذهن داریم در واقع به کاسی‌ها مربوط می‌شود، و نه بابل کهن یا عصر نوبابلی. کاسی‌ها سبک هنری تازهای هم در میانرودان تاسیس کردند که با استفاده از نقش برجسته‌های آجری و کنده‌کاری بر سنگ‌های مرزی (کودورو) مشخص می‌شود. اولی ابداعی ایلامی بود و در معبدهای شوش رواج داشت و دومی را می توان ادامه سنت نگاره تراشی بر صخره‌ها دانست که از گوبک‌لی تپه تا نگاره آنوبانینی و بیستون تداوم داشته و در سنگ‌هایی تراشیده و کوچک‌تر هم پیاده‌سازی می‌شده است. عنصر قومی کاسی تا دیرزمانی در منطقه زاگرس باقی بود و وقتی سناخریب شاه آشور در سال ۷۰۲ پ.م (پانصد سال پس از انقراض دولت کاسی در میانرودان) به ایلام حمله کرد، در منطقه حلوان (سر پل ذهاب) با کاسی‌ها جنگید و بر ایشان پیروز شد. احتمال اشاره تورات به کاسی‌ها هم در همین حدود زمانی قرار می‌گیرد، وقتی از شاهی کوشی (کاسی) در میانرودان سخن می‌گوید که کوشان ریشاتائیم نام داشت و اوثنیل پس از هشت سال خدمتگزاری، بنی اسرائیل را از استیلایش آزاد ساخت. آوازه این مردم چندان بلند بود که سیصد سال پس از سناخریب هم وقتی هرودوت از شوش نام می برد، سرزمین پیرامون آن را کیسیا می‌نامید و آن را به کاسی‌ها مربوط می‌دانست. هرچند همان جا اشتباه لپی غریبی مرتکب شده و فکر کرده کاسی‌ها و کوشی‌ها (اهالی اتیوپی) یکی هستند و به همین خاطر جایگاه کاسی‌هایی که در لشکر خشایارشا رسته‌ای مخصوص به خود را داشتند را در همسایگی مصر دانسته است. خطای مورد نظر را نویسندگان یونانی دیگر هم مرتکب شده‌اند و بر همین مبنا پهلوانی به نام مِمنون که بنیان‌گذار شهر شوش پنداشته می‌شد و بنابراین ایلامی بوده را نخست کاسی نامیده‌اند و بعد فرض کرده‌اند که سیاه‌پوست و از اهالی اتیوپی بوده است! این ممنون در ایلیاد نقشی مهم ایفا می‌کند و به همراه هکتور یکی از دو مدافع مهم شهر ترواست که پس از کشتن آنتولوخوس شاه پولوس به دست آخائی‌ها کشته شد. کاسی‌ها در دوران خامنشی هم حضور داشتند و چنان که استرابو نوشته، از اقوام کوه‌نشین و جنگاوری بوده‌اند که روابطی دوستانه با شاهنشاه پارسی داشته‌اند و هر از چندی از شاه هدیه‌ای دریافت می‌کردند. جالب آن که استرابو و نئارخوس جایگاه ایشان را جایی در شرق قلمرو ماد می‌دانند و این تایید کننده این حدس است که مرکز اصلی ایشان منطقه کاشان و قزوین بوده است. کاسی‌ها در جنگ گوگامل در سپاه ایران در برابر اسکندر مقدونی جنگیدند و اسکندر تا مدتی با ایشان درگیر بود. یکی از آخرین اشاره‌های تاریخی به کاسی‌ها را در کتاب استرابو می خوانیم و آن جایی است که می‌گوید کاسی‌ها (کوسائی: Kossaei (سیزده هزار کمانگیر به یاری الیمایی‌ها فرستادند تا شوش را از بابل پس بگیرد. این عبارت احتمال به زمانی نزدیک به دوران استرابو (درگذشته ۲۵. م) مربوط می‌شده است. ایلام در دوران حاکمیت سلوکی ها، زمانی که پایگاه شان بابل بود (در حدود سال ۱۶۰ پ.م) سر به شورش برداشت و مقدونیان را بیرون راند و یک سلسله ایلامی بر سر کار آورد که آخرین دولت پدید آمده به دست ایلامی‌ها بود و الیمایی نامیده می‌شد. پایتخت این دولت شوش بود و بنابراین استرابو به لحظه خاصی اشاره می‌کند که ایلامی‌های شورشی از اطراف به شوش یورش بردند و این شهر را از دست سلوکی‌ها بیرون آوردند. این که سیزده هزار کمانگیر کاسی در میان شورشیان بوده تقریباً بدان معنا است که بدنه ارتششان از این قوم تشکیل می‌شده، چون بزرگی لشکرهای آن دوران در همین حدود ده تا بیست هزار نفر بوده است. اگر این گزارش درست باشد، شکل گیری دولت الیمایی علاوه بر آن که واپسین نمود دولت ایلام کهن است، آخرین خیزش نظامی کاسی‌ها هم محسوب می‌شود. هرچند پس از این اشاره‌ای به فعالیت سیاسی و نظامی کاسی‌ها نداریم، اما هویت قومی متمایزشان تا سه قرن بعدتر همچنان باقی بوده است. چون بطلمیوس در قرن دوم میلادی هنگام توصیف ایلام می‌گوید که در آن‌جا کاسی‌ها در کنار الیمایی‌ها (ایلامی‌ها) زندگی می‌کنند و معلوم است که هنوز در این تاریخ دو قوم متمایز بوده‌اند. به این ترتیب تاریخ قوم کاسی سه هزار سال را پوشش می‌دهد که طی شش قرن از آن یکی از چهار دولت بزرگ جهان (به همراه ایلام و مصر و آشور) محسوب می‌شده است و بیش از دو هزار و پانصد سال فعالیت سیاسی و نظامی پیوسته در ایران غربی داشته‌اند. با توجه به این که این مردم از رشته کوه زاگرس عبور کردند و سومر را فتح کردند، بیشتر پژوهشگران حدس زده‌اند که مقیم جایی در کوهپایه‌های زاگرس بوده‌اند. با این همه می‌توان احتمال داد که مرکز اصلی جمعیت شان جایی در ایران مرکزی بوده و از آن‌جا به حاشیه زاگرس و فراسوی آن کوچیده باشند. یکی از کانون‌های مهم استقرار کاسی‌ها در فالت ایران شهر کاشان است. کاشان در کنار شوش و چند شهر دیگر که همگی در ایرانزمین جای دارند، کهن‌ترین شهرهای زنده کره زمین هستند. تاریخ استقرار کشاورزانه در تپه سیلک به ۶۰۰۰ پ.م باز می‌گردد و پس از آن که در حدود ۴۱۰۰ پ.م گذار به شهرنشینی رخ می‌دهد و دوره سیلک۳ آغاز می‌شود، در خود تپه‌های سیلک به مدت حدود سه هزاره استقراری مداوم و مستمر را تا 900 ـ 800 پ.م داریم و پس از آن هم شهرنشینی در مناطق پیرامونی‌اش که شهر کاشان امروزین است ادامه پیدا می‌کند. کاشان یکی از کهن‌ترین مراکز شکل‌گیری صنعت ذوب فلز (ذوب مس و نقره)، و یکی از قدیمی‌ترین کانون‌های تحول فناوری چرخ است که نخست در قالب چرخ کوزه‌گری کاربرد پیدا می‌کند و به همین خاطر به آوندها و ظرف‌های ساخته شده در این شهر شهرت و اهمیتی چشم‌گیر می‌بخشد. سیلک از همان ابتدای کار و هزاره چهارم پ.م مرکز تجاری مهمی بوده و مهرهای مسطح فراوان یافته شده در لایه‌های سیلک ـ ۳ بر این نکته گواهی می‌دهد. کاشان نام خود را از قوم کاسی گرفته که تباری آریایی داشته‌اند و هم‌زمان با حرکت نخستین موج از آریایی‌ها در قرن هفدهم پ.م به این منطقه وارد شدند و کمی بعد به میانرودان رفتند و دیرپاترین سلسله شاه ان بابلی را در قلمرو سومر قدیم بنیان نهادند. نام کاسی‌ها بر شهرهای مثل قزوین و کاشغر و دریای کاسپین باقی مانده و با همین مرور نام‌ها می‌توان دریافت که پهنه بسیار گسترده‌ای را که مرزهای شرقی و غربیاش ترکستان و میانرودان بوده را باری قرن‌ها زیر سیطره خود داشته‌اند. درباره هویت نژادی این مردم اطلاعات اندکی در دست داریم. اما نام خدایان و نام‌های شخصیشان در بابل تباری آریایی دارد و در گویش‌های محلی بسیاری از مناطق شمال ایران هنوز کسانی که پوستی سرخ و سفید دارند را کاسی و چشم آبی ـ سبز را «کاس» می‌گویند. کاسی‌ها در منطقه کاشان یکسره با مردم بومی درآمیخته و حامل فرهنگ باستانی این منطقه شده‌اند. طوری که کلمه‌های کاسه و کوزه و همچنین کاشی و کاشانه از نامشان گرفته شده، و این در حالی است که این عناصر بسیار پیش از ورود ایشان در همان منطقه کاشان و سیلک رایج بوده است. طوری که تپه سیلک اصوال از قدیم به خاطر بقایای سفال‌های شکسته پراکنده بر آن شهرتی داشته و اسم سیلک هم از سیالَه (و احتمال صورت پهلوی اش: سیالَک) گرفته شده که به معنای خرده سفال است. ملک‌الشعرای بهار که خود از طرف پدری تبارش به مردم کاشان می‌رسیده، در شرح همین نکته می‌گوید: لفظ کاشانه و کاشان به لغت‌های قدیم معبد و جایگه جشن و دل‌آسایی بود لغت کاسه و کاس است هم از کاشه و کاش زآن که پر نقش گل و بوته مینایی بود مقاله و پایان نامه قوم آرامی قوم آموری قوم اروراتویی قوم اکدی قوم ایلامی قوم اومان ماندا قوم حاتی قوم بلخی قوم سندی قوم سکای خاوری قوم سومری قوم عبرانی قوم فلسطینی قوم کیمری قوم کاسی قوم کنعانی قوم لولوبی قوم گوتی قوم مادی قوم لوویایی قوم میتانی قوم مانا قوم هیتی قوم هوری تیره آشوری تیره ارمنی تیره اسکودره ای تیره ایلامی تیره ایونی تیره بابلی تیره بلخی تیره پارتی تیره تتگوشی تیره خوارزمی تیره رخجی تیره زرنگی تیره سغدی تیره سکای آنسوی دریا تیره سکای تیزخود تیره سکای هوم خوار تیره عربی تیره فنیقی تیره کاپادوکی تیره کاریایی تیره کوشی تیره گنداری تیره لودیایی تیره لوکیایی تیره لیبیایی تیره مادی تیره مصری تیره مکه ای تیره هراتی تیره هندی
