اقوام ایرانی

قوم اومان ماندا

دانستنی ها

اطلس تاریخی ایران

اقوام ایران

فرهنگ ها

تیره های ایرانی / جلد دوم / از آغار تا پایان عصر هخامنشی / شروین وکیلی

مادها در قرن نهم پ.م در ایران غربی پدیدار شدند و مرکز جمعیتی‌شان در »مثلث مادی« قرار داشت که میان سه شهر ری (راگا)، اصفهان (اسپادانا) و همدان (هگمتانه) قرار داشت و هرسه این شهرها از مراکز اصلی قدرتشان محسوب می‌شد. به ویژه مغان که مرکزشان در ری بود اهمیتی چشم‌گیر در صورت‌بندی و انتشار دین زرتشتی داشتند، و طبقه جنگاور مادها که در همدان مستقر بودند در ساماندهی به پادشاهی نیرومندی که پیشگام دولت هخامنشی بود نقشی مهم ایفا کردند. تپه‌های باستانی نوشیجان، باباجان و گودین از بازمانده‌های این مردم هستند.

نام ماد که در زبان پارسی باستان به صورت »مادَه« ثبت شده، احتمال به معنای »میان و مرکز« بوده و با »مَیْدیَه« در ایرانی کهن، »مَدْهیَه« در هندی کهن، »مِسو« (meso (در یونانی باستان و «مِدیوم« (medium (در لاتین هم‌ریشه بوده است، که همگی «میانی، وسط» معنی می‌دهند. اگر ریشه این نام چنین بوده باشد، با «پارسی» یک جفت متضاد معنایی می سازد. چون پارسی به معنای «پهلو و کناره» است.

هرودوت نوشته که در دوران آشوری‌ها شش قبیله ماد در این منطقه می‌زیسته‌اند: مغان در ری، پارتاکن‌ها در اصفهان، آریزانت‌ها در کاشان، و بوسای‌ها در همدان استقرار داشته‌اند و دو قبیله ظاهراً کوچ‌گردِ استروخات و بودی در جاهای دیگر مثلث مادی پراکنده بوده‌اند. مادها آریایی بوده‌اند و هرودوت تصریح کرده که خود را در قدیم آریایی می‌نامیده‌اند. در نگاره‌های تخت جمشید مادها ظاهری همانند پارس‌ها دارند و با کلاه نمدی گنبد مانندشان شناخته می‌شوند. اولین اشاره متون یونانی به ایرانی‌ها هم به مادها مربوط می‌شود و به اسطوره یاسون و آرگونات‌ها مربوط می‌شود که در آن مادها در قالب زنی فریبنده و خردمند و در ضمن جادوگر و خطرناک به نام مِدِئا تجلی یافته است.

مادها همان مردمی اند که زیر پرچمی یکتا گرد آمدند و نخست زیر فرمان دیااوکو با آشوریان جنگیدند و بعدتر در همین سهگوش جغرافیایی دولت مقتدر ماد را پدید آوردند که از ۶۷۸ تا ۵۴۹ پ.م دوام آورد و پادشاهی مقتدر و جنگاور آشور را نابود ساخت.

از زبان مادها جز چند واژه و نام باقی نمانده است. با این هم روشن است که از زبان‌های ایرانی غربی به حساب می‌آمده است و با زبان‌های ایرانی دیگری که آثارشان دیرتر پدیدار گشت، خویشاوند بوده است. گرنوت ویندفوهر معتقد است که همه زبان‌های هند و ایرانی در سیر تکاملی خود دورهای ویژگی‌های اِرگاتیو را به دست آورده‌اند و دست کم در مقطعی از تاریخ تحول خود کاملاً این صورت صرفی را دارا بوده‌اند. از دید او خاستگاه این ویژگی در زبان‌های هند و ایرانی گرهگاه باستان‌شناختی بلخ و مرو BMAC بوده است و این ویژگی از آن‌جا در سایر زبان‌های این خانواده گسترش یافته است.

یکی از شاخص‌های مورد نظر او آن است که در برخی از فعل‌های ماضی اشتقاق‌های ارگاتیو نمایان می‌شود. یعنی ویژگی ارگاتیو در فعل حال قدیمی‌تر از فعل ماضی است و شکلی باستانی از آن را نشان می‌دهد. این ویژگی در زبان‌های ایرانی زودگذر است و امروز تنها در گورانی و یغنابی بقایایش را می‌بینیم که اولی به خانواده زبان‌های کردی تعلق دارد و دومی بازمانده زبان سغدی قدیم است. این حدس با شواهد ژنتیکی نیز پشتیبانی می‌شود. چون هردو قوم گورانی و یغنابی هاپلوگروه R1a1 را با بسامدی بالا دارند.

این را می دانیم که مادها نخستین جمعیت زرتشتی در ایران غربی محسوب می‌شدند و نفوذ فرهنگی و جمعیتی چشم‌گیری در قرن نهم تا ششم پ.م داشته‌اند، و پس از آن هم یکی از ارکان اقتدار دولت هخامنشی محسوب می‌شدند. ساختار جمعیتی این مردم گویا با جمعیت‌های قدیمی‌تر مقیم ایران غربی آمیختگی‌هایی داشته باشد و در اسناد میانرودانی اغلب نامشان در پیوند با اقوام دیگر نمایان می‌شود. چنین آمیختگی‌ای وضعیت طبیعی و دیرینه اقوام ایرانی بوده و در هزاره دوم و سوم پ.م نام‌هایی که در میانرودان برای اشاره به بیگانگان کوه نشین یعنی مردم مستقر در زاگرس به کار گرفته می‌شده عبارت بوده است: کارتا، کرد، کورتی، گوتی، کالام، ماد، اومان ماندا، شادی، شوبارتو. در میان این نام‌ها چنین می نماید که مادها با اومان ماندا هم‌سانی‌ای داشته باشند. نام اومان‌ماندا در اسناد تاریخی ۵۱ بار ذکر شده است و این دامنه زمانی گسترده‌ای را در بر می‌گیرد که هزار و دویست سال تداوم دارد. نخستین اشاره به این اسم را در کتیبه ایشبیایرا (۲۰۱۷-۱۹۸۵ پ.م) بنیان‌گذار دودمان پادشاهی ایسین و کتیبه بابلی کهنی می‌بینیم که از سربازان ماندا از شهر دیر در نزدیکی کرمانشاه امروز یاد می‌کند. جدیدترین‌اش را هم در کتیبه کوروش بزرگ داریم که از اومان ماندا همچون رسته‌ای جنگاور یاد می‌کند که انگار خاستگاهشان در میانه انشان و قلمرو گوتی قرار داشته است.

در اسناد سومری اشارهای به نام اومان ماندا دیده نمی‌شود و تنها ارجاع در متنی به نام «افسانه کوثا» دیده می‌شود که زندگینامه تخیلی شاهی اکدی به اسم نَرام سین (۲۲۳۷-۲۲۱۹ پ.م) است. در این متن از شاهی سومری به نام انمرکار که بنیان‌گذار اوروک بوده یاد می‌شود و گفته می‌شود که به خاطر نجنگیدن با اومان ماندا مورد خشم خدایان قرار گرفت. اومان‌ماندا در این متن قومی مهیب هستند که برای تسخیر شهرها پیش میتازند و در شمال میانرودان و بالای نهر خابور مستقر شده‌اند. اما جالب آن که این قوم بدون جنگیدن پیشروی می‌کنند و نه تنها انمرکار، که نرام سین جنگاور هم با آنان ستیزه نمی‌کند.

داده‌های »افسانه کوثا« را چنین تفسیر کرده‌اند که این قوم از شمال غربی (جنوب آناتولی) برخاسته‌اند و نه از شرق (گوتیوم و ایلام). یعنی فرض کرده‌اند که این قوم در عصر سومری‌ها از جنوب آناتولی به حوالی دریاچه وان و دریاچه اورمیه کوچیده و از آن‌جا به کردستان و لرستان (گوتیوم) نقل مکان کرده و بعدتر از آن‌جا به اکدی‌ها و آشوری‌ها تاخته باشند. داده‌های بعدی هم نشان می‌دهد که اومان ماندا در هلالی پهناور از شمال ایلام تا جنوب آناتولی پراکنده شده‌اند. هرچند جدی فرض کردن «افسانه کوثا» در حدی که خاستگاه این قوم را آناتولی بدانیم، قدری شتابزده می نماید و داده‌ها بیشتر شمال ایلام و ماد بعدی را مرکز استقرار ایشان می‌دانند.

یکی از کهن‌ترین اشاره‌ها به این نام را در کتیبه‌ای می‌بینیم که از زیمری لیم (۱۷۸۲-۱۷۵۹ پ.م) شاه دولت‌شهر ماری باقی مانده است. در این متن از چند تن از وابستگان به اومان ماندا اد شده و این‌ها اسم‌هایی سامی دارند و انگار به قوم آموری یا سوتی تعلق داشته باشند.

در قرن هفدهم پ.م هیتی‌ها در اسنادشان از اومان ماندا همچون طبقه‌ای نظامی یاد کردند که در ارتش جایگاهی را در کنار گردونه رانان اشغال می‌کردند. در »لوح زوکراتیش« که از هات توسیلیس (۱۶۵۰-۱۶۲۰ پ.م) به جای مانده، از فردی به نام زالودتیش یاد شده که رهبر اومان ماندا بوده و چنین می‌نماید که این نام خاستگاهی آریایی داشته باشد. بر تندیس ایدریمی شاه آلالاخ (حدود ۱۴۷۵ پ.م) متنی داریم که از جنگاوران اومان ماندا یاد کرده و می‌گوید در سرزمین هوری‌ها یعنی میتانی مستقر بوده‌اند. در نامه شاوشگامووا امیر آموروها (سامی‌های غربی) به عمی‌تَمروی دوم امیر اوگاریت در فنیقیه هم اشارهای به این نام شده که گویا ارباب یا نخبه نظامی معنی می‌دهد.

هرچند این قوم بنا بر این شواهد آمیختگی‌هایی با سامی‌ها داشته است، اما چنین می نماید که خاستگاهی آریایی داشته باشد، و گویا در پایان کار نیز همچنان این عنصر آریایی غلبه داشته است. چون در اسناد آشوری قرن هفتم پ.م بارها به این نام اشاره شده است و جالب آن که کیمری‌ها که قومی ایرانی و خویشاوند پارسی‌ها بوده‌اند با این برچسب شناسایی شده‌اند. در اسناد بابلی قرن هفتم و ششم پ.م هم این نام صریحا به مادها اشاره می‌کند. چنان که در کتیبه‌های نبونید بابلی (۵۵۶-۵۳۹ پ.م) هووخشتره و ارشتهویگه شاهان اومان ماندا خوانده شده‌اند. بر مبنای این داده‌ها و با تطبیق با الگوی توزیع هاپلوگروه‌ها، کلیوسوف نتیجه گرفته که اومان ماندا یا همان مادها یک طبقه نخبه نظامی و حامل هاپلوگروه R1a1 بوده‌اند که از شمال به جنوب پیشروی کرده و بعدتر دولت ماد را تاسیس کرده‌اند.

هم‌سانی جالب توجه دیگری که درباره مادها پیشنهاد شده، به ارتباط ایشان با کردها مربوط می‌شود. کلمه سومری «کور» که بعدتر به خط میخی به صورت «ک. ر. د» نوشته می‌شده، شاید با نام قوم کرد ارتباطی داشته باشد. البته این کلمه به قومیت خاصی اشاره نمی‌کرده و برچسبی بوده برای کل جمعیت‌های بیگانه کوهنشین که در منطقه زاگرس و شمال سومر می‌زیسته‌اند. در زبان اکدی هم «قوآرتو» (به معنای جنگاوران کوهنشین) همین معنی را می‌رسانده است و به جمعیت‌های رمه دار و کوچگرد کوه‌نشین زاگرس اشاره می‌کرده، بی آن که قومیت و نژاد خاصی را در آن میان متمایز سازد. جالب آن که کلمه گوتی هم در همین زمان کاربرد مشابهی داشته اما به جمعیتی جنوبی‌تر که دقیق در شمال ایلام (لرستان امروز) قرار داشته‌اند اشاره می‌کرده است. درباره پیوند این عبارت‌ها با نام دیرآیندتر قوم کرد جای بحث و چون و چرا هست، اما دست کم از نظر جمعیتی تردیدی نیست که مادها با گوتی‌های پیش از خود و کردهای پس از خود درهم آمیخته و خویشاوند بوده‌اند.

مقاله و پایان نامه